του Μάνου Λασκαράκη
Η ανοιχτή κοινωνία συνδέεται με τις αξίες της ελευθερίας, του ορθολογισμού, της ανεκτικότητας και της ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων. Και οι εχθροί της είναι τα ολοκληρωτικά κινήματα και καθεστώτα, η θεοκρατία, ο εξτρεμισμός και η τρομοκρατία.
Αυτά σύμφωνα με τον φιλόσοφο και συγγραφέα Καρλ Πόπερ, όπως διατυπώνονται στο κορυφαίο έργο του από το οποίο «δανείστηκα» τον τίτλο για αυτό το άρθρο.
Η πρωτοβουλία του Γάλλου Προέδρου Μακρόν, να φωτίσει κυβερνητικά κτίρια με τα σκίτσα του Charlie Hebdo, είναι ένα μήνυμα της ανοιχτής κοινωνίας απέναντι στους εχθρούς της, με αφορμή τη βάρβαρη δολοφονία του Γάλλου καθηγητή Σαμουέλ Πατί από έναν φονταμενταλιστή τρομοκράτη.
Διάβασα μερικούς ελληνικούς τίτλους να αναφέρονται στην είδηση: «Στα κτήρια προβλήθηκαν τα επίμαχα σκίτσα του Μωάμεθ». Συμπληρώνω: Όχι μόνο του Μωάμεθ. Ήταν σκίτσα που απεικόνιζαν τον Ιησού, σκίτσα που σατίριζαν την Εβραϊκή θρησκεία. Η αληθινή σάτιρα δεν κάνει διακρίσεις στα δόγματα. Γιατί σάτιρα σημαίνει απελευθέρωση από τα δόγματα.
Το ζητούμενο δεν είναι μια μάχη μεταξύ θρησκειών, αλλά της ελευθερίας της έκφρασης απέναντι στους εχθρούς της.
Θα θυμάστε την περίπτωση μιας σατιρικής σελίδας στα ελληνικά social media με το όνομα «Γέροντας Παστίτσιος» πριν από μερικά χρόνια.
Τι συνέβη τότε; Μετά από ερώτηση στη Βουλή από τον τότε βουλευτή της Χρυσής Αυγής, Χρήστο Παππά η σελίδα έκλεισε όταν τον Σεπτεμβρίου του 2012 συνελήφθη ο ιδιοκτήτης της με την κατηγορία της βλασφημίας. Τον Ιανουάριο 2014 τελικά κρίθηκε ένοχος για εξύβριση θρησκεύματος και καταδικάστηκε σε 10 μήνες φυλάκιση με αναστολή. Κατά την έφεσή του το 2017 απαλλάχθηκε λόγω εξάλειψης αξιοποίνου.
Σε αυτή την περίπτωση δεν είχαμε δολοφονία. Αλλά την καταγγελία από έναν φασίστα (τι σύμπτωση…) βασισμένη σε ένα νόμο που σίγουρα δεν προστατεύει την ελευθερία. Δεν γνωρίζω το νομοθετικό σύστημα της Γαλλίας, αλλά το περιοδικό Charlie Hebdo κυκλοφορεί εδώ και πενήντα χρόνια και δεν το έκλεισε το κράτος. Αντιθέτως, το υπερασπίζεται. Για να είμαστε πιο ακριβείς, υπερασπίζεται τις αξίες και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κυκλοφορεί ελεύθερα.
Μια ανοιχτή κοινωνία είναι αυτή που δείχνει ανεκτικότητα στη σάτιρα απέναντι σε ιδέες, στα κόμματα και τους εκπροσώπους τους, τις θρησκείες και τα κινήματα. Οι εχθροί της είναι εκείνοι που είτε με βιαιοπραγίες είτε με ανελεύθερους νόμους, θέλουν να προάγουν την μια ιδέα καταπατώντας τις άλλες.
Σε μια ανοιχτή κοινωνία όμως πρέπει και να προστατεύεται το άτομο από την ύβρη και τη συκοφαντία. Ποια είναι όμως η διαχωριστική γραμμή μεταξύ χρήσης και κατάχρησης του λόγου; Πότε η έκφραση και ο λόγος πρέπει να περιορίζονται;
Αρκετοί στοχαστές προτείνουν ένα κριτήριο για την επίλυση αυτού του προβλήματος: Ότι η ατομική ελευθερία πρέπει να περιορίζεται όταν ο περιορισμός αυτός μεγιστοποιεί τη συνολική ελευθερία στην κοινωνία.
Αν, για παράδειγμα, απαγορεύσει το κράτος την κριτική και τη σάτιρα απέναντι στους θεσμούς και τους εκπροσώπους της, για να προστατεύσει συγκεκριμένα πρόσωπα, αυτή η παρέμβαση μειώνει τη συνολική ελευθερία, αφού η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών (μη πω όλων) θέλουν να είναι ελεύθεροι να κριτικάρουν και να σατιρίζουν. Αν από την άλλη το κράτος περιορίζει την ύβρη και τη συκοφαντία από οποιονδήποτε προς οποιονδήποτε πολίτη, ανεξαρτήτου κοινωνικής θέσης, αυτό μεγιστοποιεί τη συνολική ελευθερία, γιατί όλοι οι πολίτες θέλουν να κυκλοφορούν στο δρόμο δημόσια, δίχως να κινδυνεύουν να συκοφαντηθούν ή να υβριστούν από ελάχιστους αλλά υπαρκτούς ιδιότροπους ή παράφρονες.
Οι συντάκτες του Charlie Hebdo δεν εξύβρισαν φυσικά πρόσωπα παρά μόνο σατίρισαν το δόγμα τους, και αυτό στα πλαίσια της μεγιστοποίησης της ελευθερίας, μιας από τις ήδη πιο ελεύθερες χώρες του σύγχρονου κόσμου, και εν πολλοίς γενέτειρα των ιδεών που τον διέπουν. Τα φωταγωγημένα κυβερνητικά κτίρια ήταν μια ακόμα αντανάκλαση αυτών των ιδεών.
