της Γιώτας Αγαπητού
Όταν ακούμε εμείς οι μεγάλοι τη λέξη παραμύθια στο νου μας έρχονται εικόνες από το παρελθόν γεμάτες τρυφερότητα και ζεστασιά. Σκεφτόμαστε τη μάνα μας να διηγείται ιστορίες που τις είχε ανασύρει από τη σκονισμένη μνήμη του παρελθόντος. Η Κοκκινοσκουφίτσα, η Πεντάμορφη και το Τέρας, η Ωραία Κοιμωμένη, η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι, είναι κάποια από τα παραμύθια που μας αφηγούνταν, φροντίζοντας πάντα, ανάλογα με τη φαντασία που διέθετε, να προσθέτει ή να αφαιρεί σκηνές από τα έργα. Άλλωστε το ίδιο έκανε και η δική της μάνα. Τα παραμύθια αυτά ταξίδεψαν μέσα στον χρόνο συντροφεύοντας γενιές και γενιές παιδιών σε όλο τον κόσμο. Οι ρίζες τους χάνονται στον σκοτεινό Μεσαίωνα των μαγισσών, των δράκων και των ιπποτών, που υπό μία έννοια αντικατοπτρίζανε και την κοινωνική μήτρα απ’ όπου ξεπήδησαν. Ελάχιστα όμως απ’ αυτά έχουν διασωθεί αυτούσια έως τις μέρες μας κι αυτό εξαιτίας των σκληρών τους εικόνων, που ήταν αυστηρώς ακατάλληλες δια ανηλίκους. Εμείς, προσπαθώντας να γνωρίσουμε καλύτερα τους ανθρώπους που τ’ ανέσυραν από την αφάνεια, θα γυρίσουμε για μία ακόμα φορά τους δείκτες του ρολογιού πίσω στον χρόνο για να συναντήσουμε δύο σπουδαίους σύγχρονους παραμυθάδες.
Τέσσερις Ιανουαρίου 1785, Χαναού Γερμανίας. Ο Φελίππε και η Δωροθέα Γκριμ θα φέρουν στον κόσμο το πρώτο από τα εννιά παιδιά τους και θα του δώσουν τ’ όνομα Γιάκομπ. Στις είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου του 1786 θα γεννηθεί το δεύτερο παιδί τους, ο Βίλχελμ. Δυστυχώς τρία παιδιά της οικογένειας θα πεθάνουν σε νηπιακή ηλικία, ενώ το 1796 ο Φελίππε Γκριμ θα προσβληθεί από πνευμονία και λίγο αργότερα θ’ αφήσει την τελευταία του πνοή. Η Δωροθέα, λόγω της φτώχειας και της ανέχειας που επέφερε η απώλεια του συζύγου της, μαζί με τα παιδιά της θ’ αναγκαστεί να μετακομίσει στο Κάσσελ, την ιδιαίτερη πατρίδα της. Τα δύο μεγαλύτερα παιδιά της, που τότε βρίσκονταν στην εφηβεία, αν και ήταν τελείως διαφορετικοί χαρακτήρες, θα έρθουν πολύ κοντά ο ένας με τον άλλο, παλεύοντας ν’ αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες που προκάλεσε η ορφάνια τους. Στη μικρή αυτή επαρχιακή πόλη θα περάσουν όλα τα χρόνια των σπουδών τους και θα φοιτήσουν στο τοπικό πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ. Εκεί, λόγω της κατώτερης κοινωνικής και οικονομικής τάξης τους, θα βιώσουν έντονα τον ρατσισμό. Στην αρχή τις σπουδές τους θα τις αναλάβει μία από τις θείες τους. Όμως στη συνέχεια θ’ αναγκαστούν να συντηρηθούν από μόνοι τους. Θα σπουδάσουν νομική, αλλά και φιλολογία. Από το 1829 θα εργαστούν ως βιβλιοθηκάριοι στην τοπική βιβλιοθήκη του Κάσσελ, αλλά και ως καθηγητές στο πανεπιστήμιο του Γκέτεγκεν. Το 1837 μαζί με άλλους συναδέρφους τους θα διαμαρτυρηθούν για την απόφαση του βασιλιά Ερνέστου Αυγούστου ν’ ακυρώσει το φιλελεύθερο σύνταγμα που ίσχυε στο βασίλειο του Ανόβερου. Η κίνηση αυτή θα καταγραφεί στην ιστορία ως διαμαρτυρία των επτά του Γκέτεγκεν. Παράλληλα, λόγω των σπουδών τους, θ’ αποφασίσουν ν’ ασχοληθούν με την έρευνα και καταγραφή των μεσαιωνικών λαϊκών αφηγήσεων και παραδόσεων. Η ενασχόλησή τους αυτή οφείλονταν εν μέρη στους Ναπολεόντειους πολέμους κι αργότερα στη γαλλική κατοχή που βίωσε η Γερμανία, της οποίας οι κάτοικοι θ’ αναγκαστούν να προβάλουν αντίσταση, προκαλώντας έτσι τη συγκρότηση εθνικής συνοχής και κοινής ταυτότητας. Τα δύο αδέρφια μέσα από τα κείμενά τους θα προσπαθήσουν και κείνοι να κάνουν μία μορφή πνευματικής αντίστασης με την εισδοχή έντονων εθνικιστικών στοιχείων στα παραμύθια τους. Ακριβώς και γι’ αυτό το λόγο πολλές δεκαετίες αργότερα οι ναζί θα επιβάλλουν στη χώρα την υποχρεωτική διδασκαλία κειμένων των αδερφών Γκριμ στα παιδιά.
Υπάρχει όμως μία ακόμη αιτία η οποία θα τους ωθήσει ν’ ασχοληθούν με τη λαϊκή παράδοση της χώρας τους κι αυτή δεν είναι άλλη από την κακή οικονομική τους κατάσταση, πιστεύοντας έτσι πως θα μπορούσαν κάποια στιγμή να γίνουν διάσημοι και να ξεφύγουν απ’ την αφάνεια. Άλλωστε ο Γιάκομπ, που είχε σπουδάσει φιλολογία, είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη μελέτη της μεσαιωνικής λογοτεχνίας και γλωσσολογίας. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν πως συνέταξε μαζί με τον αδερφό του ένα σχεδόν πλήρες γερμανικό λεξικό, που δυστυχώς όμως δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν, καθώς τον έναν από τους δύο πρόλαβε ο θάνατος, φτάνοντας έτσι έως και το γράμμα «F». Το έργο αυτό αργότερα θ’ αποτελέσει το πρότυπο για το Oxford English Dictionary. Πέραν όμως όλων των άλλων, περίφημη έχει μείνει και η αρχή που διατύπωσε ο Γιάκομπ, περιγράφοντας τις διαφορές μεταξύ των γλωσσών. Γνωστή ως ο Νόμος του Γκριμ. Ταυτόχρονα ο Βίλχελμ, ξεχωριστά από τον αδερφό του, θα επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνική κριτική, τόσο σε κείμενα της εποχής του, όσο και του παρελθόντος.
Το 1840 με απόφαση του βασιλιά Φρειδερίκου Ουίλιαμ IV της Πρωσίας θα γίνουν μέλη της Ακαδημίας Επιστημόνων. Τα δύο αδέρφια θα ταξιδέψουν σχεδόν σε όλη τη Γερμανία, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να ερευνήσουν και να καταγράψουν τους μύθους και τις δοξασίες της. Θα μιλήσουν με απλούς χωρικούς και θ’ ακούσουν όλα όσα έχουν μεταφερθεί από γενιά σε γενιά, προσπαθώντας αργότερα να τα εκδώσουν. Κάτι που στην αρχή δεν κατέστη εφικτό, εξαιτίας της θρησκευτικής ευαισθησίας των πιστών, μιας και περιείχαν έντονα στοιχεία βιαιότητας και σεξουαλικότητας. Από το 1805 έως και το 1809 οι ποιητές Κλέμενς Μπρεντάνο και Λούντβιχ Άχιμ φον Άρνιμ θα συλλέξουν και κείνοι μία σειρά από παραδοσιακά και λαϊκά τραγούδια και θα τα εκδώσουν με τίτλο «Το Μαγικό Κέρας του παιδιού». Το έργο αυτό σε αντίθεση με κείνο των αδερφών Γκριμ δε θα προκαλέσει τους ευυπόληπτους πολίτες.
Αν και τα παραμύθια τους είναι γνωστά ακόμα και στις μέρες μας, πολλοί μελετητές αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο οι αδερφοί Γκριμ τα συνέλλεξαν. Αναφέρουν δε ότι οι δύο αυτοί άντρες ίσως και να μην ταξίδεψαν τόσο πολύ στη γερμανική επαρχία όσο διαδίδονταν, αλλά τις ιστορίες να τούς τις αφηγήθηκαν διάφορες γκουβερνάντες, κάτι το οποίο δεν έχει ακόμα αποδειχθεί. Κάποιες άλλες αναφορές κάνουν λόγο για μία γυναίκα γερμανογαλλικής καταγωγής, την Marie Hasenpflug, η οποία ήταν μορφωμένη σύμφωνα με τα γαλλικά πρότυπα της εποχής. Η γυναίκα αυτή θα γνωριστεί με τους αδερφούς Γκριμ μέσω κοινών γνωστών και για πρώτη φορά θα τούς φέρει σ’ επαφή με τα κείμενα του Σαρλ Περώ. Λέγεται πως η Marie ίσως να ήταν και η ίδια η δημιουργός κάποιων παραμυθιών τους. Ωστόσο, μία ακόμα γυναίκα έπαιξε σημαντικό ρόλο στο έργο των δύο αδερφών συγγραφέων. Το όνομά της είναι Δωροθέα Φίμαν. Μία μεσήλικη κάτοικος τής υπαίθρου, η οποία τούς αφηγήθηκε πολλές από τις λαϊκές και παραδοσιακές ιστορίες που γνώριζε και τ’ όνομά της παραδόξως συμπεριλαμβάνεται στη δεύτερη συλλογή των παραμυθιών τους. Τελικά τα δύο αδέρφια θα καταφέρουν να εκδώσουν τον πρώτο τόμο του βιβλίου τους το 1812, με τίτλο «Παιδικά και Οικογενειακά Παραμύθια». Μία συλλογή 86 εξωραϊσμένων κειμένων, την εικονογράφηση της οποίας θ’ αναλάβει ο αδερφός τους, Λούντβιχ Εμίλ Γκριμ, που ήταν ζωγράφος και χαράκτης θρησκευτικών αναπαραστάσεων, αλλά και προσωπογραφιών. Οι Γκριμ έως και το 1859 θα κάνουν συνολικά εφτά εκδόσεις. Τα παραμύθια τους θα έχουν μεγάλη επιτυχία, αφού θα ξεπεράσουν σε αναγνωσιμότητα την εποχή εκείνη τη Βίβλο, αλλά και τα έργα του Σαίξπηρ. Δυστυχώς λίγους μήνες μετά την τελευταία έκδοση ο Βίλχελμ θ’ αφήσει την τελευταία του πνοή. Το 1863 ο Γιάκομπ θα τον ακολουθήσει στο μεγάλο και τελευταίο ταξίδι τους στην αιωνιότητα.
Τα πρωταρχικά κείμενα των δύο αδερφών ήταν γεμάτα ωμή βία, κακούς ήρωες και σεξουαλικές πράξεις, με αποτέλεσμα να είναι ακατάλληλα για τα παιδιά. Εντούτοις, Γάλλοι και Γερμανοί μελετητές προσπάθησαν να τ’ απαλύνουν. Στις μέρες μας απλά έχει φτάσει μόνο ο αρχικός κορμός τους. Όμως τα παραμύθια αυτά, έστω και παραλλαγμένα, δεν παύουν έως και σήμερα να συντροφεύουν τα παιδιά όλου του κόσμου.
