«Το προεδρικό ομοσπονδιακό κράτος των ΗΠΑ»
– Στην προηγούμενη συζήτησή μας αναφέρθηκες στη γέννηση του αμερικανικού έθνους-κράτους, που είχε επιτευχθεί αρκετά χρόνια πριν την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης. Ωστόσο θα ήθελα να ρωτήσω πόσο απαραίτητη ήταν η θρησκευτική ελευθερία για τη συγκρότηση αυτού του ομοσπονδιακού κράτους;
Ο διαχωρισμός κράτους κι εκκλησίας ήταν εξ αρχής, θα λέγαμε, όχι απλά απαραίτητος, αλλά δεδομένος, μιας και στην Αμερική εγκαταστάθηκαν κυρίως προτεστάντες, οι οποίοι δεν είχαν τις ανάλογες ελευθερίες στη Μεγάλη Βρετανία, από τη οποία και είχαν έρθει. Έτσι, αποφάσισαν πως για να είναι όλοι ίσοι δε θα πρέπει ν’ αποκτήσουν επίσημη κρατική εκκλησία. Εντούτοις, αυτό το αίσθημα θρησκευτικής ελευθερίας μ’ ένα κοινό παρονομαστή, τον μονοθεϊσμό, θα μπορούσαμε να πούμε πως θα ταιριάξει αρκετά παραλλαγμένα και στην περίπτωση των Ιακωβίνων λίγα χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1793, με την καθιέρωση, χωρίς δόγματα και περιορισμούς, της λατρείας του «Υπερτάτου Όντος».
– Για να συγκροτηθεί όμως αυτό το έθνος επάνω στις αρχές της ισότητας χρειάστηκε, όπως πολύ σωστά τόνισες στην προηγούμενη συνάντησή μας, κι ένας εμφύλιος πόλεμος, που διήρκησε από το 1861 έως το 1865.
Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως οι Βόρειοι αρχικά πολέμησαν για την διάσωση της ένωσης, ενώ η ανάγκη για ισότητα και η κατάργηση της δουλείας ήρθαν ως συνέπεια του πολέμου. Έτσι, η νίκη των Βορείων θα διαμορφώσει αυτό το κράτος που επικράτησε αργότερα. Εξάλλου ας μη ξεχνάμε πως ο ίδιος ο Αβραάμ Λίνκολν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, στην περιβόητη ομιλία του στο Γκέτισμπεργκ -ως άλλος Περικλής στον πρώτο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου-, επικαλούμενος τη μνήμη των νεκρών, εξέφρασε την ανάγκη της αφοσίωσης στον αγώνα ώστε αυτό το έθνος να βιώσει την ελευθερία για όλους τους πολίτες του υπό τη σκέπη του Θεού, έχοντας πάντα την πεποίθηση ότι η διακυβέρνηση του λαού, από τον λαό και για τον λαό δε θα εκλείψει ποτέ από την γη. Το νέο αυτό έθνος που για τον Λίνκολν γεννήθηκε ελεύθερο και αφοσιώθηκε στην ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι, δημιούργησε ένα ομοσπονδιακό αντιπροσωπευτικό σύστημα διακυβέρνησης, μέσα από τον διαγκωνισμό της επικράτησης στη εξουσία, όπως απεδείχθη μετά τον αμερικανικό εμφύλιο, μεταξύ των δύο κυρίαρχων κομμάτων, που είναι το Ρεπουμπλικανικό και το Δημοκρατικό.
– Παρόλα αυτά δε μπορούμε να πούμε πως υπάρχει ταυτόχρονη γέννηση αμερικανικού έθνους και κράτους.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες ιδρύθηκαν από τις δεκατρείς Βρετανικές αποικίες που βρίσκονταν κατά μήκος του Ατλαντικού και υπό την έννοια αυτή αρχικώς υπήρξε ταύτιση έθνους και κράτους. Αυτό δηλαδή που μετά την γαλλική επανάσταση και το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό αναφέρεται ως nationalite (εθνικότητα), για όσα κράτη έχουν συμπαγή εθνικό πληθυσμό με κοινές παραδόσεις, αλλά και συμφέροντα υλικά και πνευματικά. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τη Μαντάμ ντε Σταλ, στο περιβόητο έργο της «Περί της Γερμανίας» που κυκλοφόρησε το 1813 και παρουσιάζει τη γερμανική ψυχή και κουλτούρα στους Γάλλους. Κατά τον 19ο αιώνα όμως οι ΗΠΑ προσάρτησαν περιοχές και πληθυσμούς που ανήκαν σε άλλες χώρες και φέραν τις δικές τους πολιτισμικές επιρροές, όπως τη Λουιζιάνα από τη Γαλλία, τη Φλόριντα από την Ισπανία και αρκετές άλλες ακόμη, ενώ εκτόπισαν ή υποδούλωσαν ιθαγενείς πληθυσμούς, καθώς και πληθυσμούς που μετέφεραν από την Αφρική. Έτσι στο τέλος η χώρα αυτή έφτασε να γίνει ένα καζάνι εθνοτήτων όπου έως σήμερα όλοι ακολουθούν τη λογική του κέρδους, καθώς τα πάντα, ακόμα και οι φιλικές σχέσεις, έχουν μετατραπεί σε επιχείρηση. Εξού και η γνωστή φράση «Business my friend Business». Παρόλα αυτά όμως ευτυχώς που επετεύχθη η νίκη των Βορείων επί του Νότου, καθώς εκείνη οδήγησε στο τέλος της νόμιμης δουλείας, αλλά και την ένωση της χώρας σε ομόσπονδο κράτος.
Σήμερα το πολυφυλετικό κράτος των ΗΠΑ αποτελείται από πενήντα πολιτείες και μία ομοσπονδιακή περιφέρεια. Ενώ σε αντίθεση με το θεσμό του κληρονομικού βασιλέα, ο οποίος είχε ήδη αποδυναμωθεί στη Μητέρα Πατρίδα, τη Μεγάλη Βρετανία, αφού αυτή πέρασε από την απόλυτη μοναρχία, στη συνταγματική και τέλος στη βασιλευομένη δημοκρατία, οι πατέρες του αμερικανικού Συντάγματος εισήγαγαν το 1787 τον θεσμό του αιρετού προέδρου, στον οποίο συγκέντρωσαν σύμπασα την εκτελεστική εξουσία, μιας και επικουρείται από υπουργούς που δεν είναι μέλη του κογκρέσου, αλλά διορίζονται και παύονται από αυτόν κατά το δοκούν. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως το αμερικανικό προεδρικό σύστημα είναι αρχηγοκεντρικό, όπως συμβαίνει αντίστοιχα και σε όλα τα προεδρικά ή προθυπουργοκεντικά κοινοβουλευτικά συστήματα σε όλο τον κόσμο. Παρόλο που σε κάποια, όπως για παράδειγμα στην Ελλάδα, δεν υπάρχει διαχωρισμός εξουσιών ως προς τη διάκριση καθηκόντων. Η δε νομοθετική εξουσία που ασκείται από το κογκρέσο, απαρτίζεται από δύο νομοθετικά όργανα, την άνω βουλή (Γερουσία) και την Βουλή των Αντιπροσώπων. Η κάθε πολιτεία, ανεξαρτήτως του πληθυσμού της, εκπροσωπείται από δύο γερουσιαστές κι έναν τουλάχιστον Αντιπρόσωπο ως μέλος της κάτω βουλής. Επίσης η δικαστική εξουσία αποτελείται από το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο που σε συνεργασία με κατώτερα δικαστικά σώματα ασκούν την δικαστική εξουσία.
– Πού αλλού στον κόσμο συναντάμε ανάλογα πολιτεύματα;
Το προεδρικό σύστημα των ΗΠΑ βρήκε μεγάλη απήχηση σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπως για παράδειγμα το Σύνταγμα της Βενεζουέλας του 1811, το Σύνταγμα του Μεξικού το 1824, του Εκουαδόρ το 1830 κ.λπ. Επίσης σε κράτη της Αφρικής, όπως στη Νιγηρία και την Αίγυπτο και, λιγότερο, της Ασίας, τα οποία προέκυψαν με το τέλος της αποικιοκρατίας το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, πίσω από τα οποία όμως πολλές φορές υποκρύπτονταν δικτατορικά καθεστώτα, εξαιτίας της διευκόλυνσης που παρείχε η συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια ενός προέδρου με αυταρχικές τάσεις, όπως στην περίπτωση του Μαουμούν Αμπντούλ Γκαγιούμ από τις Μαλδίβες. Ο συγκεκριμένος ήταν ένας από τους μακροβιότερους ηγέτες στον κόσμο, ο οποίος για μεγάλο διάστημα ασκούσε διευρυμένα καθήκοντα ως Υπουργός Αμύνης και Οικονομικών κι επανεκλέγονταν στην εξουσία επί τριάντα έτη, από το 1978 έως το 2008, με έντεκα μέλη της οικογένειάς του να κατέχουν υπουργικές θέσεις. Στην Ευρώπη μόνο η Κύπρος έχει υιοθετήσει προεδρικό σύστημα, καθώς και ορισμένες χώρες που προέκυψαν με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, όπως η Λευκορωσία, το Καζακστάν κ.ά., στις οποίες υπάρχει μεν πρωθυπουργός, αλλά διορίζεται από τον πρόεδρο και μπορεί να απολυθεί μόνο από αυτόν.
Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε πως υπάρχουν και πολιτεύματα στα οποία πρόεδρος και πρωθυπουργός μοιράζονται την εκτελεστική εξουσία και στα οποία αξίζει να σταθούμε έστω για λίγο στην επόμενη συνάντησή μας.