του Νικόλαου Μπιτσακίδη*
Υπάρχουν αλλαγές ονομασίας που σηματοδοτούν αλλαγή πολιτικής φιλοσοφίας ενός υπουργείου. Για παράδειγμα η μετονομασία του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης σε Προστασίας του Πολίτη, ήταν μια ένδειξη της πρόθεσης να μειωθούν τα περιστατικά αστυνομικής αυθαιρεσίας σε κατασταλτικές επιχειρήσεις. Καθώς και να αλλάξει η αποστολή του στην κατεύθυνση της προστασίας των δικαιωμάτων και της ασφάλειας του πολίτη – κάτι που αποτυπώνεται πειστικά και στους αυξανόμενους δείκτες εμπιστοσύνης στον θεσμό της αστυνομίας.
Υπάρχουν πάλι υπουργεία που «απορείς» γιατί ονομάζονται ακόμη έτσι. Για παράδειγμα το Υπουργείο Ανάπτυξης, θα μπορούσε να μετονομαστεί κυριολεκτικά ή σατιρικά σε «Υπουργείο Airbnb και Εστίασης», με δεδομένη την ευρεία ανάπτυξη τους τα τελευταία χρόνια.
Όσο για το Υπουργείο Πολέμου των ΗΠΑ, είναι μάλλον ειλικρινές να μετονομαστεί έτσι, αφού οι ΗΠΑ έχουν δεχθεί ελάχιστες επιθετικές ενέργειες στο έδαφος τους, ωστόσο έχουν συμμετάσχει σε δεκάδες πολεμικές επιχειρήσεις ανά τον κόσμο. Ωστόσο η «πολιτική κορεκτίλα» της τωρινής του ονομασίας ως Υπουργείου Αμύνης, όπως την χαρακτήρισε χλευαστικά ο Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, είχε τη σημασία της.
Συμπίπτοντας σχεδόν με την ίδρυση του ΟΗΕ, όπου ο αρχικός σκοπός του ήταν το Συμβούλιο Ασφαλείας να συμμετέχει, από κοινού, μόνο σε αστυνομικές επιχειρήσεις σε περιπτώσεις απόπειρας βίαιης αλλαγής συνόρων ή επικράτησης τυραννικών καθεστώτων (το μοντέλο των «4 αστυνόμων» – ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση, Ηνωμένο Βασίλειο, Κίνα, και στη συνέχεια προστέθηκε η Γαλλία). Σε έναν κατά τ’ άλλα ειρηνικό πλανήτη, όπου οι διεθνείς κανόνες θα διασφάλιζαν τα δικαιώματα των εθνών στην αυτοδιάθεση και των πολιτών στην ελευθερία και την έντιμη διαβίωση.
Κάτι που αντικατόπτριζε τον αμερικανικό ιδεαλισμό της εξωτερικής πολιτικής, που έκανε ξανά την ίδια προσπάθεια με την Κοινωνία των Εθνών, με φαινομενικά καλύτερους όρους πλέον, και έγινε δεκτό με ανακούφιση από τα έθνη που έσπευσαν να συμμετάσχουν στον ΟΗΕ – «φτάνει πια τόσοι πόλεμοι, φτώχεια και καταπίεση». Την ίδια μετονομασία (από Υπουργείο Πολέμου σε κάτι που τόνιζε τον αμυντικό χαρακτήρα των ενόπλων δυνάμεων) έκαναν όλες οι μεγάλες δυνάμεις· επομένως δεν ήταν «πολιτική κορεκτίλα», αλλά συνειδητή επιλογή. Προσβλέποντας σε έναν κόσμο συλλογικής ασφάλειας, όχι γενικευμένων πολεμικών συγκρούσεων.
Στην πράξη όμως, την αρχική ανακούφιση για την ίδρυση θεσμών και κανόνων ειρηνικής συνύπαρξης, διεθνούς δικαίου και αυτοδιάθεσης, διαδέχθηκε ο Ψυχρός Πόλεμος, με «θερμή» έναρξη για άλλους στον ελληνικό εμφύλιο και για άλλους στον κορεατικό. Όπως την ανακούφιση για την πτώση του Τείχους, και την απάλειψη των φόβων για πυρηνική αλληλοεξόντωση, διαδέχθηκε η θεωρητικοποίηση της «σύγκρουσης των πολιτισμών».
Οι διπλωμάτες των ΗΠΑ θα σου πουν ότι δεν είναι φιλοπόλεμο έθνος, αλλά ότι αισθάνθηκαν την ηθική υποχρέωση να πολεμήσουν ή να ενισχύσουν τους αγώνες για την ελευθερία άλλων λαών – δεκάδες φορές. Μέχρι που δηλώσεις του Τραμπ που έδωσαν έμφαση στα οικονομικά κίνητρα της στήριξης προς την Ουκρανία, ακόμη και σε ζητήματα όπως η αποκλειστική εκμετάλλευση των σπάνιων γαιών της, τσαλάκωσαν τον ιδεαλιστικό μανδύα που ξεκινούσε από την εποχή του Γούντροου Ουίλσον και επαναλαμβανόταν από προέδρους της χώρας έκτοτε.
Υπουργείο Πολέμου λοιπόν. Το λες και επαναφορά στον κόσμο των αυτοκρατοριών, πριν την επικράτηση του ελεύθερου εμπορίου μεταξύ των εθνών, όπου η δόξα του ηγεμόνα μετριόταν από τις εκβάσεις πολέμων που του εξασφάλιζαν πρόσβαση στο χρυσάφι, με το πρόσχημα του εκπολιτισμού. Αυτοκρατορίες από τις οποίες οι Αμερικανοί ως έθνος πρώτοι απαλλάχτηκαν και αρχικά δεν ήθελαν να μιμηθούν.
Η αλλαγή ονόματος έχει ουσία: ο κόσμος των διεθνών κανόνων όπως διαμορφώθηκε μετά το 1945 με την ίδρυση του ΟΗΕ έχει μάλλον αποδυναμωθεί, και η Αμερική πρώτη αντιλαμβάνεται τη σημασία της αντιπαράθεσης στρατιωτικής ισχύος που πήρε τη θέση τους – ή θεωρεί ότι την συμφέρει: όχι πια διεθνείς κανόνες, αλλά προβολή, σύγκριση και, αν χρειαστεί, χρήση ωμής ισχύος.
Χρειάζεται ο πόλεμος; Χυδαία ναι, γιατί ποτέ δεν θα σταματήσουν να υπάρχουν πλουτοπαραγωγικές πηγές και εμπορικοί δρόμοι, για τους οποίους τα μεγάλα έθνη θα ανταγωνίζονται καταφεύγοντας και στον πόλεμο, άμεσο ή δια αντιπροσώπων. Υπερκερνώντας τα ιδεώδη της αυτοδιάθεσης ή της ελευθερίας – ή χρησιμοποιώντας τα ως πρόσχημα. Η «δική μου» Κορέα είναι πιο ανεξάρτητη και ελεύθερη από τη «δική σου», ή καμία δεν είναι ανεξάρτητη και ελεύθερη τελικά, αν εξαρτάται η ύπαρξη της από την στήριξη ενός μεγάλου έθνους;
Ίσως τελικά τα ονόματα δεν είναι τυχαία· μας δείχνουν προς τα πού βαδίζει μια χώρα ή και ολόκληρος ο κόσμος. Το Υπουργείο Υγιεινής που έγινε Υπουργείο Υγείας με την καθιέρωση του ΕΣΥ ήταν μια ποσοτική και ποιοτική μεταβολή, που βρήκε την κοινωνία σύμφωνη. Αλλά μερικές φορές, η αλλαγή ονομάτων δεν είναι εξίσου ευχάριστη. Εκτός κι αν είσαι έμπορος όπλων.
Και κάπως έτσι ο απόλυτος ιδεαλισμός του Χέγκελ, που απέδιδε την εξέλιξη του κόσμου στις ιδέες, γέννησε τον διαλεκτικό υλισμό του Μαρξ, που εξερευνούσε την δύναμη των συμφερόντων. Αν είσαι ο Ουίλσον διακηρύσσεις ευγενείς αρχές, που είναι τόσο δύσκολο να αποτυπωθούν σε πράξεις από όλους τους συμμέτοχους, ώστε να καταλήγουν τελικά να μεταφράζονται σε ωμό συμφέρον από τους λιγότερο καλλιεργημένους Τραμπ που μπορούν να τον διαδεχθούν.
Τι σημαίνουν όμως αυτά πρακτικά για την Ελλάδα; Ως η πρώτη χώρα που έγινε πεδίο «πολέμου δια αντιπροσώπων» στον Ψυχρό Πόλεμο, οι δυνατότητες αυτοδιάθεσης και επιλογής οικονομικού μοντέλου, περιορίστηκαν σημαντικά έως και σήμερα, ενώ το ίδιο συνέβη και με τα πολιτικά δικαιώματα, τουλάχιστον ως το 1974. Οι εξορίες στα ξερονήσια άλλωστε προηγήθηκαν του Μακαρθισμού. Κάτι που ήταν βέβαιο όμως πως θα συνέβαινε, και στην περίπτωση μιας υποθετικής νίκης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Σε έναν σύγχρονο κόσμο δε, που ο ΟΗΕ υποχωρεί, οι κανόνες διεθνούς δικαίου γίνονται σεβαστοί όταν ταυτίζονται με το συμφέρον του ισχυρού, και αντικαθίστανται σταδιακά από συγκρίσεις ή άμεσες αντιπαραθέσεις ισχύος, η «ρεαλιστική» γραμμή, σε σχέση με την εθνική ασφάλεια, είναι μάλλον η μεγαλύτερη πρόσδεση με τα συμφέροντα και τις στρατηγικές επιλογές των ΗΠΑ, ως ισχυρή προστάτιδα δύναμη. Παράλληλα με την σημαντική ενίσχυση της αποτρεπτικής δυνατότητας της Ελλάδας, ώστε το δίκαιο να μπορεί να ισχύσει μεταξύ ίσων, όπως θα μας υπενθύμιζε και ο Θουκιδίδης.
Εκτός αν μερικές φορές οι ευγενείς ιδέες – όπως αυτές του Ουίλσον για έναν κόσμο συλλογικής ασφάλειας, διεθνούς δικαίου, εθνικής αυτοδιάθεσης και πολιτικής ελευθερίας – πάρουν την θέση της επιδίωξης και προβολής ισχύος. Μπορεί να γίνει αυτό; Ο μάστερ των διεθνών σχέσεων Χένρι Κίσσιντζερ δεν θα έτρεφε αυταπάτες. Αλλά κοιτώντας τον εαυτό του στον καθρέφτη ο πρόεδρος του, Ρίτσαρντ Νίξον, θα έλεγε ότι βλέπουμε ποιοι πραγματικά είμαστε, ενώ κοιτάζοντας τον Τζον Κένεντι, γνωρίζουμε το ποιοι θα θέλαμε να γίνουμε.
«Είμαι αυτό που πρέπει να γίνω, μέσα μου σφυροκοπάει η σκαλωσιά του μέλλοντος», θα έκλεινε ποιητικά τον συλλογισμό ο Τίτος Πατρίκιος.
*Νικόλαος Μπιτσακίδης
Διπλωματούχος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός ΔΠΘ
Μεταπτυχιακός φοιτητής Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας στην HEC Paris