Ποιος άνθρωπος είναι ελεύθερος και ποιος δούλος; Κατά τον Έλληνα στωικό φιλόσοφο Επίκτητο, μπορεί να είσαι ελεύθερος ακόμη και μέσα σε μία φυλακή. Το πεδίο της ελευθερίας του Επίκτητου βρίσκεται στη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και όχι με τους άλλους, είναι έξω από τον κόσμο και τις μέριμνές του. Μάλιστα έλεγε πως η ελευθερία και η σκλαβιά δεν είναι παρά ονόματα για την αρετή και την κακία, ενώ και οι δύο εξαρτώνται από τη βούληση. Κανένας δεν μπορεί να είναι δούλος όταν η βούληση του είναι ελεύθερη. Στο εγχειρίδιο του, στο οποίο καταγράφεται η φιλοσοφική του σκέψη από τον μαθητή του Φλάβιο Αρριανό, μας αναφέρει πως: «ἢ περὶ τὰ ἔσω φιλοτεχνεῖν ἢ περὶ τὰ ἔξω· τοῦτʹ ἔστιν ἢ φιλοσόφου τάξιν ἐπέχειν ἢ ἰδιώτου» που σημαίνει πως «ή προς τα εσωτερικά να προσαρμόζεις τον εαυτό σου ή προς τα εξωτερικά, δηλαδή να επέχης τάξιν ή φιλοσόφου ή ιδιώτου».
Νοούμενη με αυτό τον τρόπο την εσωτερική ελευθερία, ο Διονύσιος Σολωμός δε θα μπορούσε να δώσει πιο επιτυχημένο τίτλο στο έργο του για την πολιορκία του Μεσολογγίου από τον τίτλο “Ελεύθεροι Πολιορκημένοι”, παίζοντας ουσιαστικά μέσα από την αντίθεση των λέξεων.
Ο Διονύσιος Σολωμός, που γεννήθηκε στις 8 Απριλίου του 1798 στη Ζάκυνθο και που έγινε περισσότερο γνωστός για τον «Ύμνο εις την Ελευθερία», έζησε την επανάσταση του 1821. Το ποίημα του «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» αναφέρεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου, μία ένδοξη σελίδα της ελληνικής ιστορίας. Αν και τα γεγονότα που προηγήθηκαν δεν μας τιμούν ιδιαίτερα σαν έθνος, διότι η πτώση του Μεσολογγίου είναι ουσιαστικά αποτέλεσμα του εμφυλίου πολέμου που ξέσπασε μετά την επανάσταση του 1821, δίνοντας την ευκαιρία στους Τούρκους να βάλουν πόδι στη Ρούμελη. Όλα αυτά συμβαίνουν ενώ μπαίνει η άνοιξη του 1826 και είναι μία ιδιαίτερα ωραία και ανθοφορούσα άνοιξη. Η φύση βρίσκεται σε μία εξαιρετική έξαρση δημιουργίας, αλλά οι Μεσολογγίτες μετά από φοβερές κακουχίες την Κυριακή των Βαΐων αποφασίζουν να βγούνε από τα τείχη της πόλης σε μία ύστατη προσπάθεια να σωθούν.
Παρ’ όλα αυτά, για τον μεγάλο Έλληνα Ποιητή, οι κάτοικοι στο Μεσολόγγι μπορεί να πολιορκούνταν στο σώμα από τις κακουχίες, τις αρρώστιες και τον εχθρό, αλλά όλα αυτά τελούνταν στην επιφάνεια ή αλλιώς στη φλούδα της ζωής, καθώς το πνεύμα τους, η καρδιά τους, η ύπαρξή τους ολόκληρη ήταν ελεύθερη, απαλλαγμένη από κάθε είδους πολιορκία.
Το έργο αυτό ποτέ δεν ολοκληρώθηκε κι έφτασε σ’ εμάς σε χειρόγραφα, συγκροτημένα σε τρία Σχεδιάσματα σε αποσπασματική μορφή. Το θαυμαστό μάλιστα είναι ότι, μέσα από αυτή την αποσπασματικότητα ο Σολωμός φθάνει στην τελειότητα και την ολοκλήρωση.
Από την αρχή του ποιήματος στο (Α΄ Σχεδίασμα) φαίνεται η έννοια της δικαιοσύνης ν’ απασχολεί πολύ έντονα τον ποιητή:
Τὸ χάραμα ἐπῆρα
Τοῦ Ἥλιου τὸ δρόμο,
Κρεμώντας τὴ λύρα
Τὴ δίκαιη στὸν ὦμο,
Κι᾿ ἀπ᾿ ὅπου χαράζει
Ὡς ὅπου βυθᾶ,
Τὰ μάτια μου δὲν εἶδαν τόπον ἐνδοξότερον ἀπὸ τοῦτο τὸ ἁλωνάκι.
Ο στοχαστής, κριτικός και συγγραφέας Λεωνίδας Κοβάτσης στο έργο του «Ο ποιητικός λόγος και η αλήθεια» μας λέει: «Η Δίκαιη Λύρα συμβολίζει την διαρκή τάση εναρμόνισης του καλού με το κακό, του φωτός με το σκοτάδι, του τρομερού με το ωραίο. Και σ’ αυτή την εναρμόνιση τείνει ο Σολωμός σε όλη την ποίησή του. Αλλά η εναρμόνιση αυτή που είναι η βάση της ελευθερίας, προϋποθέτει κάποια ενδυνάμωση της ψυχής. Και η ενδυνάμωση θα έλθει μέσα από τον αυτοπεριορισμό, που στο ποίημα παρομοιάζεται με το «αλωνάκι» Αυτό το Αλωνάκι θα το εννοήσουμε σαν ένα τοπίο της ψυχής και σαν ένα (αλωνάκι του ήλιου) δηλαδή σαν ένα τόπο όπου η αλήθεια φωτίζεται…Το (ένδοξο αλωνάκι) που είναι ένας χώρος εσωτερικότητας, μορφοποιείται στον εξωτερικό κόσμο και γίνεται το Μεσολόγγι. Ένας τόπος ή καλύτερα ένα τοπίο, όπου εξωτερικεύεται και πραγματώνεται η ιδέα της ελευθερίας».
Κατά τη περίοδο 1833-1844 στην Κέρκυρα ο Σολωμός επεξεργάστηκε το (Β΄ Σχεδίασμα) των Ελεύθερων Πολιορκημένων, οπότε αρχίζει να το ξαναπλάθει σε νέα μορφή (Γ’ Σχεδίασμα), σε στίχους λιτούς, χωρίς ομοιοκαταληξίες, αλλά αρμονικότατους. Το (Β΄ Σχεδίασμα) Είναι γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία.
Στο δεύτερο απόσπασμα του Β Σχεδιάσματος ο ποιητής θα γράψει:
Ὁ Ἀπρίλης μὲ τὸν Ἔρωτα χορεύουν καὶ γελοῦνε,
κι ὅσ᾿ ἄνθια βγαίνουν καὶ καρποὶ τόσ᾿ ἄρματα σὲ κλειοῦνε.
Λευκὸ βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει
Καὶ μὲς τὴ θάλασσα βαθειὰ ξαναπετειέται πάλι,
Κι᾿ ὁλόλευκο ἐσύσμιξε μὲ τ᾿ οὐρανοῦ τὰ κάλλη.
Καὶ μὲς τῆς λίμνης τὰ νερά, ὅπ᾿ ἔφθασε μ᾿ ἀσπούδα
Ἔπαιξε μὲ τὸν ἴσκιο τῆς γαλάζια πεταλούδα,
Ποὺ εὐωδίασε τὸν ὕπνο της μέσα στὸν ἄγριο κρίνο·
Τὸ σκουληκάκι βρίσκεται σ᾿ ὥρα γλυκειὰ κ᾿ ἐκεῖνο.
Μάγεμα ἡ φύσις κι᾿ ὄνειρο στὴν ὀμορφιὰ καὶ χάρη,
Ἡ μαύρη πέτρα ὁλόχρυση καὶ τὸ ξερὸ χορτάρι·
Μὲ χίλιες βρύσες χύνεται, μὲ χίλιες γλῶσσες κρένει:
Ὅποιος πεθάνῃ σήμερα χίλιες φορὲς πεθαίνει.
Τρέμ᾿ ἡ ψυχὴ καὶ ξαστοχᾶ γλυκὰ τὸν ἑαυτό της.
Η φύση δεν γνωρίζει από ιστορικά γεγονότα. Ο Σολωμός δίνει όλη την ομορφιά της άνοιξης μέσα από εικόνες και χρώματα με λυρικές ποιητικές φράσεις. Όλα βρίσκονται στην καλύτερή τους ώρα. Μία μαγεία της φύσης όπου η ζωή αποκτά τέτοια βαρύτητα που κάνει ακόμη και το θάνατο μακρινό και ξένο, αλλά συνάμα τόσο αβάσταχτο που είναι σαν να πεθαίνει κανείς χίλιες φορές μία τέτοια μέρα. Μέσα σε αυτή την επιθυμία της φύσης για δημιουργία, η ανθρώπινη ψυχή κλονίζεται και επιθυμεί να ζήσει. Όμως όλα αυτά τελούνται κάτω υπό το βάρος μίας οδύνης, γιατί ήδη στο πρώτο απόσπασμα ο Σολωμός μας περιγράφει με τον πιο παραστατικό τρόπο τη νεκρική σιωπή που επικρατεί στον κάμπο. Παντού βασιλεύει η ερημιά και ο θάνατος. Είναι μια βαθιά εσωτερική αλήθεια. Μόνο ένα πουλί κελαηδάει, καθώς έχει βρει ένα σπόρο για να φάει και η μάνα ζηλεύει που δεν μπορεί να βρει τίποτα για να ταΐσει τα παιδιά της, ενώ το τουφέκι του σουλιώτη έχει γίνει πια άχρηστο στα χέρια του, μία βαθιά επίγνωση τόσο για τον ίδιο όσο και για τον εχθρό. Ας παραθέσουμε όμως τους στίχους του πρώτου αποσπάσματος:
Ἄκρα τοῦ τάφου σιωπὴ στὸν κάμπο βασιλεύει·
Λαλεῖ πουλί, παίρνει σπειρί, κ᾿ ἡ μάνα τὸ ζηλεύει.
Τὰ μάτια ἡ πείνα ἐμαύρισε· στὰ μάτια ἡ μάνα μνέει·
Στέκει ὁ Σουλιώτης ὁ καλός παράμερα, καὶ κλαίει:
«Ἔρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ᾿ ἔχω ῾γὼ στὸ χέρι;
Ὁποῦ σὺ μοὔγινες βαρὺ κι ὁ Ἀγαρηνὸς τὸ ξέρει.»
Στο έκτο απόσπασμα του τρίτου Σχεδιάσματος ο Σολωμός θα γράψει ένα ποίημα που λέγεται «Πειρασμός». Και λέγεται Πειρασμός γιατί ενώ η φύση αναγεννάτε. το Μεσολόγγι πεθαίνει. Αυτή η ομορφιά της φύσης για τον ποιητή δεν είναι άλλο παρά το σκουλήκι του πειρασμού. Και το ερώτημα που αναδύεται είναι να πεθάνουν για την ελευθερία οι Μεσολογγίτες ή να σκλαβωθούν στους τούρκους με αντίτιμο τη αξιοπρέπεια τους; Μία διαλεκτική αντίθεση που δυσκολεύει την απόφαση των πολιορκημένων. Παρόλα αυτά όμως ο θάνατος δεν παύει ν’ αποτελεί μία πράξη ηθικής ελευθερίας.
Το ποίημα είναι λυρικό καθώς εξυμνεί την φύση και τον έρωτα. Ας δούμε όμως μερικούς στίχους από το ποίημα:
Ἒστησ᾿ ὁ Ἔρωτας χορὸ μὲ τὸν ξανθὸν Ἀπρίλη,
Κι᾿ ἡ φύσις ηὗρε τὴν καλὴ καὶ τὴ γλυκιά της ὥρα,
Καὶ μὲς στὴ σκιὰ ποὺ φούντωσε καὶ κλεῖ δροσιὲς καὶ μόσχους
Ἀνάκουστος κιλαϊδισμὸς καὶ λιποθυμισμένος…
Στο απόσπασμα δεκατρία του Γ΄ Σχεδιάσματος όλα είναι έτοιμα για την ηρωική έξοδο. Οι άντρες με τα σπαθιά στα χέρια είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τα
πάντα για την ελευθερία τους. Οι πολιορκημένοι αποκτούν την ηθική τους ελευθερία, γιατί κατορθώνουν να αντισταθούν στους πειρασμούς και να επιλέξουν με τη θέλησή τους τη θυσία. Ας δούμε όμως τους στίχους του ποιήματος:
Εἶν᾿ ἕτοιμα στὴν ἄσπονδη πλημύρα τῶν ἁρμάτων
δρόμο νὰ σχίσουν τὰ σπαθιά, κι ἐλεύθεροι νὰ μείνουν
ἐκεῖθε μὲ τοὺς ἀδελφούς, ἐδῶθε μὲ τὸ χάρο.
Ο Λεωνίδας Κοβάτσης στο έργο του «Ο ποιητικός λόγος και η αλήθεια» θα μας πει πως αυτή η θυσία είναι και η βαθύτερη έννοια της χαρμολύπης. Μέσα από αυτή την κατανόηση και την οριακή, θα λέγαμε βίωση της ηδονής και της οδύνης θα γεννηθεί ο Νέος Άνθρωπος, ο οποίος θα αγαπά, θα σέβεται, αλλά συνάμα και θα ελέγχει μέσα του τους νόμους της φύσης και του ενστίκτου.
Ο Ιάκωβος Πολυλάς, ο Επτανήσιος συγγραφέας και κριτικός, διάσημος μαθητής και εκδότης του έργου του Σολωμού, μιλώντας ειδικά για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους λέει ότι η ηθική ελευθερία είναι το πιο οχυρό καταφύγιο της ανθρώπινης ψυχής που πολιορκείται από τη φυσική βία. Ο άνθρωπος που συνειδητοποιεί την αυτονομία του απέναντι στις φυσικές δυνάμεις οδηγείται στη δράση και από τη σύγκρουση αυτή γεννιούνται οι υψηλές πράξεις. Στο ποίημα έπρεπε να φανεί ακέραιος ο άνθρωπος· το ύψος της ψυχής του και συνάμα τα φυσικά αισθήματα (έρωτας, μητρική αγάπη, ενθουσιασμός της δόξας, φιλοζωία, έρωτας προς τα κάλλη της φύσης) σε όλη τους τη σφοδρότητα, την ώρα που τα σκεπάζει η σκιά του θανάτου.