Του Γιάννη Λασκαράκη
«Νενίκηκά σε Βαγιαζήτ»
Η επίσκεψη και η ξενάγηση στο Τέμενος Βαγιαζήτ του Διδυμοτείχου είναι μια ανεπανάληπτη εμπειρία. Ιδιαίτερα εάν έχεις το προνόμιο να σε ξεναγεί και να σε ενημερώνει για την περιπετειώδη ιστορία αυτού του μοναδικού μνημείου, η αρχαιολόγος Λίλα Σαμπανοπούλου η οποία αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής της ζωής, και όχι μόνο, στη μελέτη και στη αναστύλωση του σημαντικότερου Οθωμανικού Τεμένους των Βαλκανίων. Η Λίλα (ας μου επιτραπεί να την αποκαλώ με το μικρό της όνομα) είναι η προσωποποίηση της ευθύνης και του καθήκοντος. Τη διακρίνει η αμετακίνητη προσήλωση στο στόχο και είναι λάτρης της επιστημονικής και ιστορικής ακρίβειας. Δεν τα πάει καλά με τη γραφειοκρατία, αλλά ούτε και με τους προσωπικούς ανταγωνισμούς (για να μην πω ίντριγκες) , που ευδοκιμούν και είναι ιδιαίτερα ευκρινείς στον χώρο της αρχαιολογίας του δημόσιου τομέα.
Αν ο Μαχαιρίτσας δεν έφευγε τόσο πρόωρα από τη ζωή, θα μπορούσε ίσως να περιγράψει τη σχέση του Τεμένους Βαγιαζήτ με την τοπική κοινωνία με ένα νέο «Διδυμότειχο μπλούζ». Το Τζαμί, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι, δεν το είχαν συμπαθήσει ποτέ . Από παντού είναι ορατός και δεσπόζει της Πόλης των Κάστρων ο πανύψηλος πέτρινος μιναρές , με τους δύο κυκλικούς εξώστες, πραγματικό έργο τέχνης. Το γεγονός αυτό η τοπική Μητρόπολη δεν το αποδέχθηκε ποτέ. Αγνόησε το ιστορικό πλαίσιο της κατασκευής του προς τιμή του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β’ , την εποχή που το Διδυμότειχο ήταν πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προσέδωσε στην παρουσία του στην κεντρική πλατεία της πόλης, χαρακτήρα θρησκευτικής αντιπαράθεσης μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Το 1994, εγκαινιάστηκε ο νέος μητροπολιτικός ναός της «Ελευθερώτριας», με πανύψηλο καμπαναριό, που θεμελιώθηκε επάνω στο παλιό μουσουλμανικό νεκροταφείο, σε ένα ύψωμα απέναντι από το Τέμενος. Ο τότε Μητροπολίτης , κατά τα «Θυρανοίξια» του ναού, αναφώνησε ως νέος Ιουστινιανός «νενίκηκά σε Βαγιαζήτ» . Έτσι εγκαινίασε τη δική του Αγία Σοφία, απέναντι στο τζαμί των απίστων.
Ακόμη και πρόσφατα η Μητρόπολη Διδυμοτείχου ζήτησε να δημιουργήσει ένα προσκυνητάρι ακριβώς δίπλα στη μνημείο. Χωρίς να ζητήσει την έγκριση της αρχαιολογικής υπηρεσίας, μετέτρεψε ένα παρακείμενο περίπτερο σε ναΐσκο. Ο περιβάλλων χώρος της πλατείας έχει διαμορφωθεί έτσι που σου δίνει την εντύπωση ότι το Τέμενος είναι ξένο σώμα και πρέπει να κρύβεται. Πριν αρχίσουν οι εργασίες αναστύλωσης, καταστήματα (κρεοπωλείο κλπ) έκλειναν την μεγαλοπρεπή του Πύλη με την επιγραφή στην αραβοπερσική γραφή που κατάφερε να μεταφράσει η κυρία Σαμπανοπούλου. Το περιεχόμενό της αποτελεί ένα σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο.
Απέναντι και δίπλα, ακαλαίσθητα κτήρια βρίσκονται σε πλήρη δυσαρμονία με την αρχιτεκτονική του μνημείου, το οποίο πριν λίγα χρόνια χρησίμευε ως αποθήκη σιτηρών. Ένα Οθωμανό χαμάμ που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της πλατείας, απέναντι από το Τέμενος «κρύφτηκε» πίσω από ένα κατάστημα που πήρε «νόμιμη» άδεια ανέγερσης. Το μοναδικό νεοκλασικό που κρίθηκε διατηρητέο στην πλατεία του Τεμένους, αφέθηκε να ρημάζει στο πέρασμα του χρόνου χωρίς αναπαλαίωση. Ουδεμία σκέψη έγινε για απαλλοτρίωση του καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας και μιας τριώροφης οικοδομής που βρίσκονται στη δυτική πλευρά του Τεμένους σε απόσταση 4-5 μέτρων από την αυτοκρατορική είσοδο του Τεμένους και τον μιναρέ, εμποδίζοντας την ανάδειξή τους.
Η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε την ξύλινη στέγη, αλλά και σημαντικά εσωτερικά δομικά στοιχεία, λόγω της κατάπτωσης του βαρέως μεταλλικού ικριώματος και της μεταλλικής στέγης προστασίας και μετέτρεψε το μνημείο σε ένα άσκεπο ερείπιο. Σήμερα που το τέμενος «γιορτάζει» τα 600 χρόνια από την ίδρυσή του, τα καρβουνιασμένα στοιχεία του ζευκτού της στέγης βρίσκονται αραδιασμένα στο εσωτερικό του, για να κρατηθούν μετά τον καθαρισμό τους από το κάρβουνο που τα περιβάλλει, ως μουσειακό είδος των ξύλινων στοιχείων της στέγης. Η Λίλα με τους αρχαιολόγους και το εξειδικευμένο προσωπικό της έχουν αποδυθεί σε μια τιτάνια προσπάθεια και προσπαθούν να επαναφέρουν το μνημείο στην πρότερή του κατάσταση, να το αναστυλώσουν και να το αποδώσουν στο Διδυμότειχο , ως ένα ανεκτίμητο στοιχείο της Ιστορίας του , αλλά και ένα πλούτο πολιτιστικό και τουριστικό που θα συνδεθεί με την τοπική οικονομία και θα προσδώσει έσοδα στην τοπική κοινωνία, ενταγμένο στην πολιτιστική διαδρομή της Εγνατίας οδού.
Η Εφορία αρχαιοτήτων Έβρου σε συνεργασία με το υπουργείου πολιτισμού έχει την ευθύνη της διοίκησης του έργου και της χρηματοδότησής του, εν ώ ο δήμος Διδυμοτείχου είναι ενεργός υποστηρικτής της προσπάθειας.
Το παρελθόν, η αρχιτεκτονική και το μέλλον του τεμένους
Ας δούμε όμως με συντομία το ιστορικό , τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του τεμένους και τις προτάσεις για την αποκατάσταση του μνημείου και του περιβάλλοντός του, όπως μας τα περιγράφει με επιστημονική ακρίβεια και γλαφυρότητα η αρμόδια αρχαιολόγος Λίλα Σαμπανοπούλου, στην εξαιρετική μελέτη της*.
Ο απεσταλμένος του δούκα της Βουργουνδίας Φιλίππου του Καλού που πραγματοποιούσε το ταξίδι του στην “άλλη” θάλασσα το 1433, περιγράφει το Διδυμότειχο (Dimodicque) ως “αρκετά καλή πόλη που έχει πολύ ωραίο κάστρο και µεγάλο πάνω σ΄ ένα βουνό σχεδόν ολοστρόγγυλο και τόσο καλά κλεισμένο µε διπλά τείχη. Κι εκεί περνάει από τη µια µεριά ένα ποτάµι και µπορεί νάχει µέσα σ’ αυτό το κάστρο και 400 σπίτια κι έχει κι έναν πύργο όπου ο Τούρκος φυλάει το θησαυρό του, όπως µού’χουνε πει. Είναι µία ικανώς μεγάλη πόλη και µου φάνηκε πως ο δεσπότης αυτός, ο Μέγας Τούρκος, φυλάγει εκεί το θησαυρό του γιατί εκεί είναι που είναι ασφαλής”.
Το Δίδυµον άστυ περνούσε ακόµη τη δική του αναγέννηση που είχαν εγκαθιδρύσει οι στασιαστές αυτοκράτορες της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη δύση της. Με την κατάκτησή του το έτος 1360-1361, ο σουλτάνος Μουράτ Ι, διατάσσει την μεταφορά του θρόνου από την Προύσα και την εγκατάστασή του στο Διδυμότειχο έως που είδε στον ύπνο του ένα τοπίο, παραδείσιο από την συμβολή τριών ποταµών, για να αναζητήσει στην συνέχεια τον τόπο αυτόν και να τον εύρει στην Αδριανούπολη, όπου και µετεγκαταστάθηκε μετά από εννέα σεληνιακά χρόνια.
Οι διάδοχοί του, όµως, επέλεξαν το Διδυμότειχο, για τη φύλαξη των θησαυρών. Ίσως επειδή δεν απετέλεσε επίκεντρο κατά τον αδελφοκτόνο δυναστικό πόλεµο, που ακολούθησε τον θάνατο του Βαγιαζήτ του Κεραυνού, µετά την ήττα του στην µάχη της ´Άγκυρας το 1402. Ο νικητής του, Μεχµέτ Ι επιλέγει να ανεγείρει στο µέσον της αγοράς το θριαμβικό του τέμενος. Γράφει ο Εβλιγιά Τσελεμπή κατά την εξαντλητική περιγραφή του Διδυμοτείχου:
«Επίσης τὸ προάστειον ἔχει δώδεκα τεµένη µὲ µιχράπια καὶ µιναρέδες ἢ ἄνευ µιναρέδων, ἱδρυθέντα ὑπὸ τῶν Σουλτάνων καὶ πιστῶν. Ἐξ αὐτῶν, ἰδίας µνείας ἄξια, εἶνα το τέµενος τοῦ Σουλτάνου Βαγιαζὴτ τοῦ Κεραυνοῦ, ἐκτισµένον ἐπὶ τοίχων τετραγώνων, ἐσωτερικῶς δὲ ἐπὶ 4 λιθίνων κιόνων µὲ ἀσυνήθη καὶ θαυµάσιον θρόνον καὶ θόλον τεχνηέντως κατασκευασµένον διὰ νὰ παρέχῃ ἄφθονον φῶς καὶ µιναρὲν διὰ τὴν πρόσκλησιν των µωαµεθανών εἰς προσευχήν. Ὅλα τὰ µνηµειώδη οἰκοδοµήµατα ταῦτα καὶ ὁ ξύλινος τετράγωνος θόλος αὐτοῦ εἶναι ἐσκεπασµένα µὲ µόλυβδον ἐπεξειργασµένον µετὰ γνησίου κασσιτέρου τόσον θαυµασίως, ὥστε τὸ σύνολον ἀποτελεῖ ἐξαίσιον πρῖσµα ὅλων τῶν ἀποχρώσεων τοῦ ἡλιακοῦ φωτός. Ἄπειρον πλῆθος πιστῶν νυχθηµερὸν ἐπισκέπτεται τὸν ἀρχαῖον τοῦτον εὐκτήριον οἶκον ὅστις ὅµως δὲν ἔχει γυναικωνίτην. Ἐπίσης δὲν ὑπάρχει ἄλλον τζαµίον ἐκτὸς αὐτοῦ.»
Το τέµενος Βαγιαζήτ «εγκαινιάστηκε» το Μάρτιο του 1420. Ο σουλτάνος Μεχµέτ Ι αφιέρωσε το ιερό καθίδρυµα στη µνήµη του πατέρα του Βαγιαζήτ Κεραυνού γιατί «η χάρη απαιτεί αντίχαρη» σύμφωνα με την αραβοπερσική κτητορική επιγραφή του:
Η κατασκευή του τεμένους ολοκληρώνεται έναν χρόνο µετά, καθώς επιγράφεται στην επιγραφή που έχει εντεθεί στο υπέρθυρο της νοτιοδυτικής εισόδου: Ἐκέλευσε ὁ φτωχός, ὁ ἀδύνατος Σεγγὶντ Ἀλῆ, καδῆς τοῦ Διδυµοτείχου καὶ διαµόρφωσε ὁ ὑπηρέτης τοῦ ἀδυνάτου, ὁ Τογὰν γιὸς τοῦ Ἀµπντουλλάχ, ἀπ᾽τὸ Τζασλῆ ὁρµώµενος. Εἴθε ὁ Θεὸς νὰ βελτιώνει τὴν ἀρετὴ καὶ τῶν δύο καὶ νὰ διατηρεῖ τὴν ἀξιοσύνη αὐτῶν ἀλλὰ καὶ τοῦ καυχήµατος τῶν µηχανικῶν, τοῦ ἐκλεκτοῦ τῶν ἀρχιτεκτόνων, τοῦ ἄριστου δάσκαλου τῆς τέχνης τοῦ Ἰβὰζ, γιοῦ τοῦ Βαγιαζήτ, ποὺ ἔθεσε τὰ ὀγκώδη ἐρείσµατα τοῦ κτηρίου.
Το οικοδόµηµα εδραζόταν επί βαθμιδωτού κρηπιδώματος που επενδύει µία εξαιρετικά επιμελημένη ζώνη πλινθοδομής . Οι ωθήσεις του υπερμεγέθους κτιστού θόλου που σχεδιάστηκε να καλύψει το οικοδόμημα παραλαμβανόταν από διπλά δοµικά τόξα. Όμως το φιλόδοξο σχέδιο του αρχιτέκτονα Χατζή Ιβάζ, αστόχησε και ο θόλος κατέρρευσε. Η κατάρρευση θα πρέπει να αποδοθεί στον σεισµό του 1509. Για την αντιμετώπιση των συνεπειών του σεισμού προσέτρεξε ο ίδιος ο σουλτάνος Βαγιαζήτ ΙΙ. Η ξύλινη κωνική στέγη που τότε μάλλον κατασκευάστηκε μάλλον σηματοδότησε το μνηµείο και αποτέλεσε πρότυπο για άλλα τεμένη. Στη φάση αυτή κατασκευάζεται και ο μιναρές ενώ η στέγη καλύπτεται με μόλυβδο. Ο πολυγωνικός κορµός του αναφύεται από την δυτική γωνία υπερέχοντας πλέον των 22 μέτρων. Ο κορµός του µιναρέ είναι εξωτερικά οκτάγωνος και εν συνεχεία δωδεκάγωνος Οι σιδερένιες συνδέσεις των σφονδύλων του είναι µολυβδοχοηµένες. Οι βαθµίδες του κοχλία ενισχύονται µε σιδερένιες ράβδους. Ο δεύτερος εξώστης του µιναρέ µας εισάγει στην δεύτερη εκτεταμένη ανακαίνιση του µνηµείου, η οποία κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες ενός άλλου δραστικού σεισµού το 1753. Η χρόνια έκθεση των στοιχείων της στέγης σε συνθήκες υγρασίας αποσάθρωσε τα µέλη της-στα ίδια ακριβώς σηµεία που υπέφερε και µέχρι πρόσφατα. Κατά την φάση αυτή τροποποιείται ριζικά ο σχεδιασµός της οροφής που περιλαμβάνει την πλήρη απόκρυψη του σκελετού της στέγης. Η ξυλεία την νέας οροφής είναι λευκή, διακοσμημένη με χαρούμενα χρώματα.
Στους Βαλκανικούς πολέµους το τέµενος Βαγιαζήτ μετατράπηκε σε εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Στη συνέχεια αποδόθηκε σε μουσουλμανικό ίδρυμα του Διδυμοτείχου, αφού προηγουμένως χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό διοικητήριο από τον Γενικό Διοικητή Θράκης. Κατά το 1936 ο υποτυπώδης περίβολος του τεμένους γέµισε με καταστήματα, για την συντήρηση του ιδρύµατος από τα έσοδά τους.
Το τέμενος Βαγιαζήτ και οι σύγχρονες επεμβάσεις διατήρησής του
Η κήρυξη του τεµένους «Ιλντιρήµ Μπαγιαζήτ» ως διατηρητέο μνημείο µε υπουργική απόφαση του 1946, δεν σηµαίνει την εγκατάλειψή του από την μουσουλμανική κοινότητα Διδυμοτείχου, η οποία και προβαίνει σε ανακαινίσεις του διακόσµου, επιζωγραφίσεις των ίδιων μοντέλων και ασβεστώματα της άνω ζώνης έως το 1960 . Το 1962 προχωρεί στη δωρεά των καταστημάτων που είχαν αναπτυχθεί εντός του περιβόλου στο Δηµόσιο, σε σκοπό την κατεδάφισή τους για την ανάδειξη του τεµένους. Στο διάστηµα 1975-1988 η 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αντιμετώπισε φθορές που παρουσιαζόταν στο µνηµείο, κυρίως με αντικαταστάσεις µολυβδοφύλλων και προσθαφαιρέσεις τεμαχίων του σανιδώματος της οροφής. Την ίδια εποχή η στάση των τοπικών αρχών, Δήµου και εκκλησίας, ήταν κατάφωρα εχθρική προς οποιαδήποτε ενέργεια διατήρησής του, κινούμενες µάλλον περί του αντιθέτου, όπως αποδεικνύει η συνεχής υποβάθµισή του, όπως µε την υπερύψωση της στάθμης της επιφάνειας του περίβολου και με την καθαίρεση της µνηµειακής κλίµακας της πρόσοψης του μνημείου. Τελικά το έργο εντάχθηκε στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράµµατα µε τίτλο: “Αξιοποίηση ιστορικής φυσιογνωμίας Διδυμοτείχου” και έτσι κατέστη δυνατή η αποτύπωσή του.
Στο διάστηµα έως το 2002, ελήφθησαν µόνο σωστικά µέτρα. Η κακή κατάσταση των µολυβδοφύλλων της επιστέγασης εξώθησε στην αφαίρεσή τους και την τοποθέτηση μονωτικής µεµβράνης πολυαιθυλενίου. Στο διάστηµα που ακολουθεί καταγράφεται η επέµβαση επί του µιναρέ, µετά την κατάρρευση ενός θωρακίου του δεύτερου εξώστη του. Με τον σεισµό της 24ης Μαΐου 2014, απογυµνώθηκε η κορωνίδα της στέγης. Στο διάστημα 2012 – 2015, πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες καθαρισμού των στοιχείων της στέγης, ενώ αφαιρέθηκε, αφού προηγουμένως τεκμηριώθηκε εξαντλητικά, η νεώτερη οροφή της, πράγμα που επέτρεψε και την αποκατάσταση του τρόπου της κατασκευής της στέγης, αποκαλύπτοντας κάποια μυστικά της. .
Ο περαιτέρω σχεδιασµός για την αναστύλωση του μνημείου εντάχθηκε στο ΠΕΠ 2014-2020 από µέρους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Έβρου με αντικείμενο την αποκατάσταση του µνηµειακού κελύφους και του περιβάλλοντος χώρου.
Η πυρκαγιά και ο έλεγχος για τις ευθύνες της καταστροφής
Η πυρκαγιά που ξέσπασε τη νύχτα της 22ας Μαρτίου 2017, επέβαλλε τον ανασχεδιασµό του έργου της αποκατάστασης µε πολλαπλασιασμένο τον βαθµό δυσκολίας. Το μέγεθος της καταστροφής από τη φωτιά ήταν ανυπολόγιστο, καθώς κάηκε ολοσχερώς η μνημειώδης πυραμιδοειδή ξύλινη στέγη του τεμένους που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μνημεία από ξύλο στον κόσμο!
Λίγες µέρες μετά την καταστρεπτική πυρκαγιά, το πόρισµα της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας φαίνεται πως απέδωσε τις αιτίες σε αµέλεια του εργολαβικού συνεργείου που εκτελούσε εργασίες εντός του τεμένους, αναφέροντας ότι η φωτιά προκλήθηκε από σπινθήρες ηλεκτροσυγκόλλησης που είχαν πέσει στα ξύλινα δοκάρια στήριξης της στέγης. Ωστόσο, μετά από δύο αναβολές, η υπόθεση δεν έχει μέχρι σήμερα εκδικαστεί.
Παράλληλα με τη δικαστική διερεύνηση του θέματος η πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού διέταξε τη διενέργεια Ένορκης Διοικητικής Εξέτασης (ΕΔΕ), προκειμένου να διερευνηθούν τυχόν ευθύνες υπηρεσιακών παραγόντων για το συμβάν.
Η ΕΔΕ ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 2018 με την υποβολή της σχετικής Πορισματικής Έκθεσης που αποδίδει ευθύνες σε στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού, τα οποία φέρεται να υπέπεσαν στα πειθαρχικά παραπτώματα της αμελούς ή ατελούς εκπλήρωσης του υπηρεσιακού τους καθήκοντος.
Λόγω της σοβαρότητας των παραπτωμάτων που διαπιστώνει το Πόρισμα της ΕΔΕ, η νέα υπουργός Υπουργός Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά, που ανέλαβε στο Σεπτέμβριο του 2019, παρήγγειλε την παραπομπή των εμπλεκόμενων υπαλλήλων στο αρμόδιο Πειθαρχικό Συμβούλιο, στην εισαγγελία Πρωτοδικών Ορεστιάδας, και στις αρμόδιες ελεγκτικές αρχές της Δημόσιας Διοίκησης. Η σχετική δίκη έχει ορισθεί, εξ αναβολής, για τον προσεχή Νοέμβριο.
Το μέγεθος της καταστροφής
• Καταστράφηκε ολοσχερώς η τεράστια πυραμιδωτή αυθεντική ξύλινη στέγη, μια μοναδική στο είδος της, από την οποία ήταν αναρτημένος ο εντυπωσιακός ξύλινος τρούλος που διαμόρφωνε εσωτερικά την οροφή του τεμένους.
• Τμήματα της εσωτερικής διακόσμησης του ξύλινου τρούλου που είχαν καταπέσει καθώς και άλλα στοιχεία της οροφής που είχαν αφαιρεθεί προσωρινά προς διευκόλυνση των εργασιών και φυλάσσονταν στον χώρο του μνημείου κάηκαν επίσης ολοσχερώς.
• Το ίδιο συνέβη και με τα ξύλινα λειτουργικά στοιχεία του τεμένους και τα ξύλινα θυρόφυλλα των τριών εισόδων του μνημείου.
• Σημαντικές φθορές παρατηρούνται στο σύνολο του τοιχογραφικού διακόσμου του μνημείου, ενώ καταστράφηκαν και αρκετά από τα γύψινα υαλοστάσια των παραθύρων.
• Η απώλεια των μοναδικών στοιχείων του μνημείου δεν μπορεί να αποτιμηθεί οικονομικά, ωστόσο και η αξία του στεγάστρου, των ικριωμάτων και του λοιπού κινητού και ακίνητου εξοπλισμού που βρισκόταν στο τέμενος ξεπερνά κατά πολύ το ένα εκατομμύριο ευρώ.
Ηλεκτροσυγκολλήσεις σε ξύλινο μνημείο, χωρίς καν επίβλεψη!
Όπως προκύπτει από την ΕΔΕ, η πυρκαγιά ξεκίνησε από τη στέγη του μνημείου και επεκτάθηκε προς το ισόγειο, ενώ από τα στοιχεία συνάγεται ευθέως ότι σχετίζεται με τις εργασίες ηλεκτροσυγκόλλησης που πραγματοποιήθηκαν το μεσημέρι της 21ης Μαρτίου 2017 από συνεργείο του αναδόχου . Η ηλεκτροσυγκόλληση έγινε σε απόσταση μόλις 10 εκατοστών από την αρχαία ξύλινη δοκό της στέγης και πλησίον σε ξύλινα στοιχεία της στέγης και σε ξύλινα πατάρια εργασίας, ενώ δεν υπήρχε κανείς επιβλέπων μηχανικός ούτε από την πλευρά του αναδόχου ούτε από την πλευρά των Υπηρεσιών του υπουργείου.
Δεν είχαν ληφθεί κανενός είδους μέτρα για την επικάλυψη των εύφλεκτων υλικών στην περιοχή των ηλεκτροσυγκολλήσεων, μάλιστα δεν είχαν καν μεταφερθεί οι πυροσβεστήρες από το ισόγειο στο επίπεδο εργασίας και δεν είχε εκδοθεί η απαιτούμενη 24ωρης ισχύος άδεια για εκτέλεση εργασιών ηλεκτροσυγκόλλησης.
Μετά την πυρκαγιά
Μετά την πυρκαγιά, βασικός στόχος είναι η αποκατάσταση της στέγης του. Συγκεντρώθηκε το σύνολο των γιγάντιων καρφιών, µήκους έως 58 cm, τα οποία και θα εξεταστούν εξαντλητικά. Θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ξυλεία δρυός. Ο χρόνος κοπής των δένδρων θα πρέπει να γίνει στα τέλη Ιανουαρίου-αρχές Φεβρουαρίου και μάλιστα στη χάση του φεγγαριού. Έτσι επιβάλλουν οι σημειώσεις διδασκαλίας της Οικοδομικής της Σχολής Καλών Τεχνών των Παρισίων. Για να φτάσει το δέντρο που θα κοπεί προς χρήση στο εργοτάξιο θα πρέπει να περάσουν τουλάχιστον δύο χρόνια, αφού η ξήρανσή του δεν μπορεί να είναι τεχνητή. Το ιδεατό θα ήταν να μπορούσαν προηγουμένως να εμβαπτιστούν και σε νερό. Το κτιστό κέλυφος του µνηµείου δεν παρουσιάζει υπερβολικές αλλοιώσεις, Πανομοιότυπα µε τα σωζόμενα θα είναι τα γύψινα υαλοστάσια . Οι υαλοπίνακες θα κατασκευαστούν από φυσητό γυαλί με σμαραγδένια απόχρωση.
Το περίβληµα του μιναρέ παρουσιάζει κενά και ρηγµατώσεις, οι οποίες φαίνονται µάλλον διαχειρίσιµες.. Οπωσδήποτε θα πρέπει να υπάρξει η πρόβλεψη της αντικατάστασης των θωρακίων των εξωστών διότι έχουν χαλαρώσει οι συνδέσεις τους εξαιτίας της κακής ποιότητας της πέτρας.
Ο περιβάλλων χώρος θα πρέπει να ενοποιηθεί σε συνεργασία με το Δήµο , συνδυαστικά µε το λουτρό του Φεριντούν Αχµέτ , ακριβώς απέναντι , αλλά και των άλλων ερειπίων και κτηρίων που έχουν ιστορικό και αισθητικό ενδιαφέρον
Μόνον έτσι το «κουφάρι» του τεμένους θα ανακτήσει την µνηµειακή του υπόσταση και θα αντανακλάται στο µέλλον, σε μεγάλη διάρκεια.
(*Λ.Β. Σαμπανοπούλου, Τέμενος Βαγιαζήτ Διδυμοτείχου. Σχέδιο-πλαίσιο αποκατάστασης μνημειακού εμβαδού και περιβάλλοντος. Αρχαιολογική τεκμηρίωση αναγκαίων επεμβάσεων και υποστηρικτικών μελετών, Αλεξανδρούπολη – Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου – 2018. Η μελέτη εγκρίθηκε με την από 1-8-18 υπουργική απόφαση .
Σταύρος Μπένος: Το τέμενος Βαγιαζήτ θα πρέπει να ενταχθεί στην πολιτιστική διαδρομή της Vıa Egnatıa
O Πρόεδρος του Διαζώματος και πρώην υπουργός πολιτισμού Σταύρος Μπένος , σε επικοινωνία που είχαμε μαζί του, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το μνημείο , που χαρακτήρισε αναπόσπαστο τμήμα της μακραίωνης ιστορίας του Διδυμοτείχου., και το οποίο μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αναστύλωσης, θα πρέπει να ενταχθεί στην πολιτιστική διαδρομή της Vıa Egnatıa. Και εξήγησε: :
«Η πολιτιστική διαδρομή της αρχαίας Εγνατίας οδού , η οποία εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ και υλοποιείται ήδη από την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, έπειτα από την πρόταση του Διαζώματος , με βάση τη μελέτη του Γιάννη Λασκαράκη, που έχει ως στόχο την ανάδειξη των μνημείων όλων των πολιτισμών που διέτρεχε ο ιστορικός δρόμος ανά τους αιώνες. Τα Ελληνιστικά Ρωμαϊκά, Βυζαντινά και Οθωμανικά μνημεία αποτελούν τον πολιτιστικό πλούτο της Περιφέρειας και μπορούν να αποτελέσουν μεγάλο τουριστικό πόλο έλξης για τα εκατομμύρια των κατοίκων των γειτονικών χωρών, και όχι μόνον, σε συνδυασμό με τα μνημεία φυσικού κάλλους που διαθέτει η περιοχή. Η σύνδεση αυτών των μνημείων με τη τοπική οικονομία και τα τοπικά προϊόντα που θα φέρουν το πιστοποιητικό ποιότητος «Via Egnatia», θα προκαλέσει αύξηση του τοπικού εισοδήματος . Το Τέμενος Βαγιαζίτ , με την ιστορική του αξία και τη θρησκευτική του ιδιότητα, αποκτά και ένα επί πλέον συμβολισμό, απόλυτο συμβατό με τον διαπολιτισμικό ρόλο της Αρχαίας Εγνατίας.»
Μυρσίνη Ζορμπά: Το Τέμενος Βαγιαζήτ στοιχειώνει το Διδυμότειχο και την ταυτότητα της πόλης
Ζητήσαμε την άποψη της κυρίας Μυρσίνης Ζορμπά, η οποία χρημάτισε υπουργός πολιτισμού από το Σεπτέμβριο του 2019 έως τις εκλογές του Ιουνίου του 2019. Oι αναφορές της στην σχέση του μνημείου με την κοινωνία του Διδυμοτείχου και στις ευθύνες της καταστροφής, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον:
«Η πυρκαγιά κατά τις εργασίες αναστύλωσης του Τεμένους Βαγιαζήτ το 2017 ήταν μια πολύ δυσάρεστη εξέλιξη στις προσπάθειες του υπουργείου Πολιτισμού και των μελετητών του να αποκαταστήσουν το τόσο σημαντικό μνημείο. Γι αυτό και διατάχθηκε άμεσα ΕΔΕ, που ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 2018. Το πόρισμα απέδιδε ευθύνες σε στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού, για τα πειθαρχικά παραπτώματα της αμελούς ή ατελούς εκπλήρωσης του υπηρεσιακού τους καθήκοντος. Λόγω της σοβαρότητας των παραπτωμάτων, παραπέμψαμε τους εμπλεκόμενους υπαλλήλους στο Πειθαρχικό Συμβούλιο, στην εισαγγελία Πρωτοδικών Ορεστιάδας, και στις αρμόδιες ελεγκτικές αρχές της Δημόσιας Διοίκησης. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να παρακολουθήσει η δημοσιογραφική έρευνα την κατάληξη αυτών των ενεργειών δύο χρόνια μετά, κατόπιν και της αλλαγής της ηγεσίας του υπουργείου.
Ωστόσο, με αφορμή τα παραπάνω, αξίζει να καταθέσω μερικές σκέψεις εδώ. Το Τέμενος Βαγιαζήτ στοιχειώνει το Διδυμότειχο και την ταυτότητά του. Η πόλη είναι γνωστή περισσότερο μέσα από τη θλίψη της μπαλάντας ενός μοναχικού φαντάρου και ελάχιστα από την ιστορία της. Τι κρίμα. Αλλά αρκεί να βρει ο ταξιδιώτης το δρόμο και να ανακαλύψει το ερειπωμένο κτίριο, για να νιώσει το δέος της ιστορίας αυτού του σπουδαίου μνημείου και τα νήματα εξακοσίων χρόνων που το συνδέουν με την αυτοκρατορία και τα Βαλκάνια, την κοινότητα των ανθρώπων που έζησαν ριζωμένοι ή ξεριζωμένοι στον τόπο αυτό.
Ωστόσο, η πόλη προσπάθησε συστηματικά και με πολλούς τρόπους να παραμερίσει, να κρύψει, να αγνοήσει το κτίριο. Τραύμα, άρνηση, απώθηση, μισαλλοδοξία; Αλλά το μνημείο αντιστέκεται ως μαρτυρία μιας εποχής , που τιμούσε τους κτήτορες και τους μαστόρους, καθώς οικοδομούσαν με στέρεες μεθόδους και γήινα υλικά, ακριβώς γιατί είχαν το όραμα και την πίστη στις αξίες της εποχής τους. Ευτυχώς οι μελέτες της άξιας αρχαιολόγου κας Λ. Σαμπανοπούλου τιμούν όχι μόνο τη σημασία του μνημείου αλλά, ευρύτερα, τον ιστορικό του ορίζοντα και τη σημασία της πόλης σε άλλες εποχές.
Τα μνημεία και τα σύμβολα κάθε είδους, φέρουν το βάρος της ιστορίας αλλά αντιμετωπίζονται μέσα από το συγκυριακό βλέμμα των εκάστοτε τρεχουσών και επικρατουσών ιδεολογιών. Γι’ αυτό και οι πολιτισμικοί πόλεμοι δεν παύουν να τα διεκδικούν, να τα απορρίπτουν, συχνά να τα αφανίζουν από προσώπου γης. Οι επιστημονικές καθολικές απόψεις που έχει κατακτήσει η UΝESCO μικρή σημασία έχουν πολλές φορές για τις τοπικές κοινωνίες. Οι θρησκευτικές προκαταλήψεις επικρατούν, η υπόγεια ή φανερή δυσανεξία κυριαρχεί, έτσι ώστε οι συμβολικές νίκες πάνω στα άψυχα, έστω και πρόσκαιρες, να θρέφουν και να αναπαράγουν την πυρέτουσα μισαλλοδοξία.
Απέναντι σ’ αυτά τα φαινόμενα, η επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση αλλά ακόμη και τα σχέδια οικονομικής και τουριστικής αξιοποίησης αργούν να πείσουν και μόνο εκ των υστέρων και εκ του αποτελέσματος γίνονται συνήθως αποδεκτά, κατανικώντας τις αντιστάσεις.
Η τελευταία εξέλιξη της Αγιά Σοφίας μας δείχνει πόσο αναχρονιστικός μπορεί να είναι ο σύγχρονος κόσμος και πόσο οι αυταρχικές πολιτικές ηγεσίες μπορούν να κρατούν δέσμια τα μυαλά των πολιτών σε παλιότερες δογματικές δοξασίες.
