Αναγνωστόπουλος Γιώργος
Για τους κλασσικούς η τέχνη αποτελεί μέρος της αιωνιότητας, καθώς καταφέρνει ν’ σμιλέψει την τελειότητα στις μορφές ή να την περιφράξει στον λόγο. Οι εναρμόνιες σχέσεις στοιχείων και μερών ή αλλιώς αναλογιών και συμμετριών προς το όλον, κατορθώνουν να δώσουν ενότητα στην οντότητα ενός έργου, κάνοντάς το να υπάρχει μέσα στα φυσικά όριά του. Όπως για παράδειγμα στα αγάλματα του Φειδία. Κατά τη διάρκεια του σκοτεινού μεσαίωνα το ωραίο δαιμονοποιείται και η θεματολογία των έργων αποκτά αυστηρά θρησκευτικό χαρακτήρα, μετατρέποντας τις μορφές σε άκαμπτες και άχρονες ιδέες. Ωστόσο με την ανάπτυξη των πόλεων η ευρωπαϊκή τέχνη ξεφεύγει από τη φεουδαρχία και τον σκοτεινό μεσαίωνα και επιστρέφει στις ρίζες της αρχαιότητας. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης αρχίζει ν’ αναζητά ο ίδιος τις απαντήσεις στα οντολογικά του ερωτήματα. Μέσω της προοπτικής δημιουργεί κόσμους, με αποκορύφωση την περίοδο του Διαφωτισμού, όπου οι τέχνες από τις αριστοκρατικές αυλές περνούν στη μεσαία τάξη και αναμειγνύονται πλέον με την τρέχουσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σειρά χαρακτικών που δημοσίευσε το 1799 ο επίσημος ζωγράφος της Ισπανικής Αυλής Francisco Goya, υπό τον τίτλο «Los Caprichos». Παρόλα αυτά στην πορεία τ’ αδιέξοδα του καπιταλισμού οδηγούν το ατομικά ελεύθερο, αλλά εγκλωβισμένο συλλογικά και πολιτικά άτομο, στην αναζήτηση νέων μορφών έκφρασης. Οι τέχνες κατατείνουν στην καταστροφή της ενότητας των θεμάτων τους, θολώνοντας τα φυσικά όρια των μορφών. Η κοινωνική και πολιτική αλλοτρίωση οδηγεί στην αυθαιρεσία της ατομικής έκφρασης με την αποδόμηση του λόγου, όπως αυτή εμφανίστηκε στο ντανταϊστικό κίνημα, που ξεκίνησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ή την ασυμμετρία του σωματικού κάλλους, που κύριο σκοπό είχε να καταγγείλει την κατάπτωση των αξιών. Εξάλλου είναι γνωστό πως τα ηθικά, κοινωνικά και πολιτικά αδιέξοδα που προέκυψαν λίγο πριν την αυγή των δύο μεγάλων πολέμων οδήγησαν στην αμφισβήτηση της παράδοσης και στην επινόηση νέων μορφών έκφρασης και αναπαράστασης της πραγματικότητας, όπως για παράδειγμα η δημιουργία κολάζ, κυρίως από τους Μπρακ και Πικάσο, θέτοντας εκ νέου τα φιλοσοφικά ερωτήματα γύρω από το πραγματικό και το ψεύτικο, το εφήμερο και το διαρκές, το οικείο και το ανοίκειο.
Εντούτοις όλες οι μορφές σύγχρονης τέχνης μέσα στον χρόνο αναμετρώνται πάντα σε σχέση με το κλασικό. Για τους σύγχρονους καλλιτέχνες η κατανόηση μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, περνώντας στον κλάδο της επιστήμης. Το ζήτημα πλέον είναι η αισθαντική επαφή με το αντικείμενο και το συναίσθημα που αυτό προκαλεί. Κάτι το οποίο θα εκμεταλλευτούν πολλοί μέτριοι ή ακόμα και ατάλαντοι καλλιτέχνες. Παρόλα αυτά όσο πιο αφηρημένος γίνεται ο λόγος ή ένα έργο τέχνης, τόσο περισσότερη βαθύτητα αποκτά, καθώς η αφαίρεση αρχίζει να κολυμπά στον ωκεανό της ενόρασης. Ο Άγγλος γλύπτης Χένρυ Μουρ έγινε γνωστός για τις μεγάλες αφηρημένες ανθρώπινες φιγούρες του, αλλά και τα σχέδιά του, που αναπαριστούν κυρίως ανθρώπους σε καταφύγια και σε πλατφόρμες των σταθμών του μετρό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, θέλοντας έτσι ν’ προσδώσει την τραγικότητα στα σχεδόν εξαχνωμένα σώματα των ηρώων του. Εκείνο λοιπόν που έχει ουσία ως προς την εκλογίκευση της τέχνης είναι η συμβολική της αξία. Για έναν κλασικό όμως που αναμετράτε με την απολλώνια τελειότητα και τη φανέρωση της αλήθειας όλα αυτά φαντάζουν με ορνιθοσκαλίσματα. Ωστόσο στη μοντέρνα τέχνη η κατανόηση όπως είπαμε μπαίνει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τις εσωτερικές συγκινήσεις που προκαλεί.
Η επανέκθεση των χαρακτικών από τη συλλογή «Los Caprichos» (τα καπρίτσια) στην Εθνική πινακοθήκη, είναι μια σειρά 80 χαρακτικών του Francisco Goya, εμπνευσμένη από προσωπικά του βιώματα, που ως στόχο είχε τη βαθιά κριτική του απέναντι στις σκοτεινές πλευρές της κοινωνικής και θρησκευτικής πραγματικότητας εκείνης της εποχής. Ο Γκόγια, θέλοντας ν’ αποφύγει τα φρικτά δικαστήρια της ιεράς εξέτασης -όπως άλλωστε νωρίτερα και ο Ελ Γκρέκο, που τόλμησε ν’ απεικονίσει τους αγίους με κορμιά υπερφυσικά και τους αγγέλους με τεράστια φτερά, αλλά γλίτωσε δικαιολογούμενος ότι η τέχνη ξεπερνά τη φύση και μετατρέπει τη σάρκα σε πνεύμα-, καταγγέλλει μέσα από το υβριδικό, το αλλόκοτο και το παραμορφωμένο, την κοινωνική αδικία και τη δεισιδαιμονία της εποχής. Η συγκεκριμένη έκθεση ή αλλιώς ο διάλογος της με το κοινό, αποκτά μία διαχρονικότητα, καθώς τανύζεται χωροχρονικά, για να συνδιαλλαγεί με τα έργα δέκα σύγχρονων Ελλήνων δημιουργών, υπό τον τίτλο “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”. Δυστυχώς ορισμένοι πίνακες εξ αυτών βανδαλίστηκαν από ένα θρησκόληπτο βουλευτή, ο οποίος δε φαίνεται να προσβάλλεται το ίδιο όταν την Κυριακή της Ορθοδοξίας ψάλλονται αναθεματισμοί κατά των Ελλήνων.
Ωστόσο σκοπός της τέχνης είναι να ενώνει και όχι να χωρίζει. Άλλωστε η πολιτιστική κληρονομιά είναι παγκόσμια. Κανείς νοήμων άνθρωπος δεν είπε πως ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας ανήκουν μόνο στους Έλληνες ή ο Ναζίμ Χικμέτ στους Τούρκους. Δυστυχώς όμως αυτοί που αντιτάχθηκαν υπερασπιζόμενοι την ελευθερία της έκφρασης δεν τόλμησαν να πράξουν το ίδιο και όταν η Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη πριν τρία χρόνια ανέστειλε οποιαδήποτε υλοποίηση, συνεργασία, προγραμματισμό ή συζήτηση εκδηλώσεων με ρωσικούς πολιτιστικούς οργανισμούς.
Για να επανέλθουμε όμως στο θέμα μας, η τέχνη αγαπητοί φίλοι έχει όρια, αλλιώς ο καλύτερος και πιο ακριβοπληρωμένος καλλιτέχνης θα ήταν ο πισινός της κατσίκας. Εξάλλου η αξία των πάντων καταστρέφει την υψηλή τέχνη. Όπως το άθλιο και βρώμικο κρεβάτι της Tracey Emin, λόγω κατάθλιψης, που πουλήθηκε για 2,8 εκατ. ευρώ. Εδώ όμως μιλάμε για κάτι άλλο. Η σκόπιμη απόκλιση που παρουσιάζεται στα έργα των δέκα Ελλήνων καλλιτεχνών δείχνει να μην έχει σχέση με την αισθητική απόλαυση του θεατή. Εντούτοις πρόκειται για μία γκροτέσκο (χονδροειδής γελοιογραφική υπερβολή), που ως σκοπό έχει την ανάδειξη της πάλης μεταξύ εξωτερικής όψης και περιεχομένου. Οι καλλιτέχνες θέλοντας ν’ ασκήσουν ένα είδος θρησκευτικής κριτικής απέναντι στην επικρατούσα δογματική κατάσταση μιας ολόκληρης εποχής συνομιλούν με τα έργα του Γκόγια, σπάζοντας της γεφύρωση μεταξύ του φυσικού και του άυλου πνευματικού κόσμου. Αυτό όμως δεν κάνει καταδικαστέα την τέχνη τους. Για σκεφτείτε, εάν ο χρόνος ήταν θεός τότε κι ο Νταλί θα έπρεπε να είχε δικαστεί για τα λιωμένα ρολόγια ή ο Τσαρούχης που μετέτρεψε τους μήνες σε αγγέλους. Εκείνο λοιπόν που προέχει σε ότι έχει να κάνει με την κριτική της τέχνης δεν είναι η ένθεν κακείθεν προπαγάνδα ή η επιστροφή στην εποχή του Σαβοναρόλα, αλλά η αποκωδικοποίησή της. Δηλαδή το να ρωτάμε ένα παιδί γιατί του αρέσει αυτό ή το άλλο, γιατί είναι μουντό εκείνο το χρώμα ή γιατί ετούτες οι γραμμές είναι οξείες. Τότε και μόνο τότε θα δημιουργήσουμε ένα νέο κόσμο που θα μπορεί να συνδιαλέγεται με τις αφηρημένες έννοιες και να αναδύεται μέσα από τα αλληγορικά σπήλαια της έμπνευσης.