Ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο

του Νικόλαου Μπιτσακίδη*

«Για να περάσουμε τώρα από τις διανοητικές στις εξωτερικές και αντικειμενικές προϋποθέσεις της κοινωνίας: Είναι αδύνατο να επισημάνουμε οποιαδήποτε επιρροή στην πολιτική ή την ρύθμιση των κοινωνικών υποθέσεων, που οδηγεί μόνο στην Τάξη, ή μόνο στην Πρόοδο, οτιδήποτε τείνει προς το ένα προωθεί και τα δύο. Πάρτε για παράδειγμα, τον κοινό θεσμό της αστυνομίας. Η Τάξη είναι το αντικείμενο που φαίνεται να ενδιαφέρεται πιο άμεσα για την αποτελεσματικότητα αυτού του μέρους της κοινωνικής οργάνωσης. Ωστόσο, εάν είναι αποτελεσματικό στο να προωθεί την Τάξη, δηλαδή να καταστέλλει το έγκλημα, επιτρέποντας στον καθένα να αισθάνεται ασφαλή το πρόσωπο και την περιουσία του, μπορεί οποιαδήποτε άλλη κατάσταση να είναι πιο ευνοϊκή για την Πρόοδο; Η μεγαλύτερη ασφάλεια της ιδιοκτησίας είναι μια από τις κύριες προϋποθέσεις και αιτίες της μεγαλύτερης παραγωγής, που είναι η Πρόοδος στην πιο γνωστή και χυδαία πτυχή της. Η καλύτερη καταστολή του εγκλήματος καταστέλλει τις διαθέσεις που τείνουν στο έγκλημα και αυτή είναι η Πρόοδος με κάπως υψηλότερη έννοια. Η απελευθέρωση του ατόμου από τις φροντίδες και τις ανησυχίες μιας κατάστασης ατελούς προστασίας αφήνει ελεύθερες τις ικανότητες του για να χρησιμοποιηθούν σε οποιαδήποτε νέα προσπάθεια για την βελτίωση της δικής του κατάστασης και αυτής των άλλων, ενώ η ίδια αιτία, συνδέοντας τον με την κοινωνική του ύπαρξη, και κάνοντας τον να μην βλέπει παρόντες ή υποψήφιους εχθρούς στους συνανθρώπους του, καλλιεργεί όλα αυτά τα συναισθήματα καλοσύνης και φιλίας προς τους άλλους, και το ενδιαφέρον για την γενική ευημερία της κοινότητας, που είναι τόσο σημαντικά μέρη της κοινωνικής βελτίωσης».

John Stuart Mill, απόσπασμα από τις «Σκέψεις σχετικά με την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση»

Το κείμενο αυτό γράφτηκε πριν ενάμισι αιώνα, και λίγο πολύ τα επιχειρήματα του μας φαίνονται απολύτως λογικά – ένας οργανισμός που υπηρετεί την τάξη όπως η αστυνομία, συμβάλλει τελικά στην πρόοδο της κοινωνίας, γιατί ανάμεσα στις πολλές άλλες ευεργεσίες του, εγκαθιστά και σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των πολιτών, όταν σταματούν να φοβούνται πια πως κινδυνεύει η ζωή ή η περιουσία τους.

Γιατί λοιπόν υπάρχει αντίσταση στην πανεπιστημιακή αστυνομία – δεν είναι μέρος της κοινωνίας το πανεπιστήμιο; Βλέπω τις εικόνες των φοιτητών από την κινητοποίηση του Συλλόγου Οικότροφων Φοιτητών Ξάνθης, με σύνθημα «Από τις σχολές μας δεν λείπει η αστυνομία! Δώστε λεφτά, καθηγητές, βιβλία!» και σκέφτομαι ότι 20 χρόνια πριν μπορεί και να ήμουν στην θέση τους.

Και κάποιος κυβερνητικός παράγοντας ή ιδιώτης χορηγός θα δει τις ίδιες εικόνες και θα ‘πει «μα γιατί να δώσω λεφτά, καθηγητές, βιβλία, αν δεν υπάρχει αστυνόμευση για να προστατεύει την δημόσια και την ιδιωτική περιουσία, και την ζωή των ακαδημαϊκών πολιτών;». Δηλαδή να σου φτιάξω αμφιθέατρα αξιώσεων, να σου προσλάβω και τους καλύτερους πανεπιστημιακούς καθηγητές, αλλά πως θα προστατεύσω την επένδυση μου από βανδαλισμούς και επιθέσεις εναντίον τους; Κι είναι ένα πολύ λογικό επιχείρημα, η ευταξία προηγείται της επένδυσης, όπως η τακτοποίηση των οικονομικών του κράτους προηγείται της ανάπτυξης.

Το παράλογο λοιπόν φαίνεται να είναι η αντίδραση στην πανεπιστημιακή αστυνομία. Αλλά ούτε κι αυτό είναι τόσο παράλογο.

Η κυβέρνηση δεν προσπαθεί με το συνολικό της νομοσχέδιο για την παιδεία (αυστηρότητα στην εισαγωγή στα πανεπιστήμια, ανώτατο όριο φοίτησης, πειθαρχικό δίκαιο, ελεγχόμενη είσοδος για εξωπανεπιστημιακούς, εκτός από την εισαγωγή της πανεπιστημιακής αστυνομίας) να φτιάξει ένα καλύτερο ή πιο ασφαλές πανεπιστήμιο. Αλλά έναν άλλο τύπο ακαδημαϊκού πολίτη. Όχι κάποιον που θα έχει περισσότερη εμπιστοσύνη στον συνάνθρωπο του, όπως επιχειρηματολογεί ο Mill υπέρ του θεσμού της αστυνομίας. Αλλά κάποιον εντελώς συγκεντρωμένο στις σπουδές του, που θα πρέπει να τελειώνουν γρήγορα, χωρίς ενασχόληση με πολιτικά, πολιτιστικά, κοινωνικές δράσεις, χωρίς χασομέρι, χωρίς την δυνατότητα να κάνει μετεφηβικές τρέλες που θα τις μετανιώσει μετά, αλλά θα έχει να τις θυμάται και να τις διηγείται.

Κατά κάποιο τρόπο είναι σαν να θυμόμαστε πάλι την κριτική που βάζει ο Πλάτωνας στο στόμα του Σωκράτη για τον άνθρωπο που παράγει η δημοκρατία, και πιο ειδικά το ελληνικό πανεπιστήμιο. Δεν παράγει μπαχαλάκηδες, σε τόση ποσότητα τουλάχιστον ώστε να χρειάζονται χίλιοι αστυνομικοί σε μόλις πέντε πανεπιστημιακά ιδρύματα για να τους αντιμετωπίσουν – αυτό κι αν είναι υπερβολή, για όποιον το πιστεύει! Παράγει όμως πολλούς, μα πολλούς, ήπιους μηδενιστές.

«Σκεφτείτε αυτό το απόσπασμα από το Βιβλίο VIII της «Πολιτείας» που σας ενθαρρύνω να διαβάσετε, αλλά δεν περιλαμβάνεται στη λίστα που σας έχει ανατεθεί. Ο Σωκράτης γράφει στο Βιβλίο VIII, 561γ, «μιλώντας για τη δημοκρατική ψυχή, τον δημοκρατικό άνθρωπο, ζει επίσης μέρα με τη μέρα ικανοποιώντας την κάθε επιθυμία που του έρχεται, κάποτε αυτή είναι να πίνει και να ακούει φλάουτο». Σήμερα έχουμε διαφορετικά είδη μουσικής για να αντικαταστήσουμε το φλάουτο, αλλά μπορείτε να πιάσετε το νόημα. «Πίνοντας κρασί και ακούγοντας το φλάουτο, άλλοτε πίνοντας νερό και κάνοντας δίαιτα, ασκούμενος στην γυμναστική και άλλοτε μένοντας αδρανής και παραμελώντας τα πάντα, μερικές φορές ξοδεύοντας το χρόνο του ασχολούμενος με τη φιλοσοφία. Συχνά, ασχολείται με την πολιτική και πηδάει στο βήμα, λέει και κάνει ό,τι του να κατέβει στο μυαλό. Και αν θαυμάσει ποτέ στρατιώτες, γυρίζει προς αυτή την κατεύθυνση. Και αν οι δημιουργοί χρήματος του τραβήξουν την προσοχή το βάζει κι αυτός σκοπό, και δεν υπάρχει ούτε νόμος ούτε τάξη σε αυτή τη ζωή, αλλά ωστόσο την αποκαλεί γλυκιά, ελεύθερη και ευλογημένη, και τον ακολουθεί παντού». Είναι γνωστή αυτή η εικόνα της ζωής; Το να κάνετε ό,τι σας αρέσει, φαίνεται να είναι το αντίθετο της πλατωνικής κατανόησης της δικαιοσύνης ως ότι ο καθένας εκτελεί μια ειδική λειτουργία ή εκπληρώνει ή κάνει μια ειδική τέχνη. Απλά κάνοντας ό,τι σας αρέσει και καλώντας αυτό γλυκό, ελεύθερο και ευλογημένο.

Αυτή η εξιστόρηση πρέπει να είναι άμεσα αναγνωρίσιμη ως η κατάσταση της σύγχρονης δημοκρατίας κατά κάποιο τρόπο. Υπάρχει, όπως καταλαβαίνουν σαφώς ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης, μια πολύ πραγματική τάση εντός της δημοκρατίας να αναγνωρίζει τον καλό άνθρωπο, τον κανονικό άντρα, τον συνεργάτη, ξέρετε, σε κάποιον που τα πηγαίνει καλά και ταιριάζει με τους άλλους. Εκπαιδεύοντας τους πολίτες στο να συνεργάζονται μεταξύ τους με φιλικό τρόπο, φαίνεται ότι η δημοκρατία, όπως μας δείχνει ο Πλάτωνας, κινδυνεύει να υποτιμήσει τους ανθρώπους που είναι διατεθειμένοι να σταθούν μόνοι τους, τους ανθεκτικούς ατομικιστές που θα βυθιστούν μαζί με το πλοίο αν χρειαστεί. Ακριβώς αυτό το είδος υφέρποντα κομφορμισμού, αυτό το είδος χαλαρής ανοχής, αυτό το είδους μαλακού μηδενισμού, τείνουν να καλλιεργούν οι δημοκρατίες, κάτι για το οποίο όχι μόνο ο Πλάτωνας, αλλά και σύγχρονοι στοχαστές όπως ο Emmerson, ο Tocqueville, και ο John Stuart Mill μας έχουν προειδοποιήσει.»

Steven B. Smith, απομαγνητοφωνημένο απόσπασμα από το μάθημα «Εισαγωγή στην Πολιτική Φιλοσοφία» στο Yale University

Ποια είναι η απάντηση λοιπόν του Πλάτωνα στο πρόβλημα του «μαλακού μηδενισμού» της δημοκρατίας; Ότι η κοινωνία, και η εκπαίδευση συγκεκριμένα, πρέπει να διαμορφώνει κατά το δυνατόν «υποψήφιους πρωταθλητές κόσμου» στον τομέα που ο καθένας έχει κλίση, που θα κοιτάει την δουλειά του και μόνο. Αυτός ο «νέος ακαδημαϊκός πολίτης» λοιπόν είναι ο σκοπός – ή το πρόβλημα. Η πανεπιστημιακή αστυνομία είναι μια προϋπόθεση, με την τόσο εμφανή παρουσία της, για να του θυμίζει ότι είναι εκεί για να μην παρεκκλίνει από τον σκοπό του – για να διαβάσει, όχι για να πολιτικολογήσει σε κάποιο τραπεζάκι παράταξης, για να κάνει εργασία, όχι για να δει μια ταινία με τους συμφοιτητές του, για να πάει στο μάθημα, όχι για να μεθύσει με την παρέα του σε κάποιο πάρτυ σε πανεπιστημιακό χώρο. Όλα αυτά θεωρούνται πειθαρχικά παραπτώματα πλέον, γιατί τον αφαιρούν από το σκοπό του.

Το πανεπιστήμιο ως τέτοιο, παύει να είναι τόπος για «χασομέρι», όπως το στάδιο ή το γυμναστήριο ή η παλαίστρα δεν είναι ο τόπος για την ψυχαγωγία του υποψήφιου πρωταθλητή κόσμου, αλλά ο τόπος της σκληρής του προπόνησης για το αυριανό του μετάλλιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Όμως πόσοι μπορούν να το δεχτούν αυτό; Μήπως πολλοί προτιμούν τελικά τον «ήπιο μηδενισμό» της δημοκρατίας; Την περίφημη «ελληνική φοιτητική ζωή», αντί για τα βραβεία Νόμπελ;

Και μήπως τελικά είναι δημοκρατικό δικαίωμα τους; Μήπως μια ιεράρχηση των αξιών στις οποίες η παρακολούθηση μαθημάτων, η μελέτη, οι εργασίες, πόσο μάλλον η επιστημονική διάκριση, θα είναι πολύ πιο πάνω από την παρακολούθηση μιας ταινίας μαζί με άλλους σε έναν χώρο του πανεπιστήμιου, είναι μεν ιδανική συνθήκη, αλλά είναι μαζί και ατομική ευθύνη και επιλογή του κάθε φοιτητή, και υπόθεση των καθηγητών του που με την παιδαγωγική τους ικανότητα θα τον πείσουν ότι αξίζει τον κόπο, κι όχι υπόθεση του κράτους σε μια δημοκρατία, πόσο μάλλον του κατασταλτικού του μηχανισμού; Ένα από τα πρώτα πράγματα που αναμένονται να κλείσουν με το νέο νομοσχέδιο της Νίκης Κεραμέως, είναι το Ανοιχτό Αναγνωστήριο, όπου οι πολιτιστικοί φοιτητικοί σύλλογοι της Αλεξανδρούπολης φιλοξενούν τις δράσεις τους, που πλέον μπορεί να καταστούν πειθαρχικά κολάσιμες έως του βαθμού της διαγραφής του φοιτητή που τις βοηθάει να γίνουν πράξη σε πανεπιστημιακό χώρο. Μήπως όμως ακόμη κι ένας αυριανός Νομπελίστας, ένας Κωνσταντίνος Δασκαλάκης σε νεαρή ηλικία, έχει ανάγκη από κάποιο μάθημα salsa για να χαλαρώσει, να διασκεδάσει και να αφήσει προσωρινά πίσω του τις έγνοιες της επιστήμης του;

Αυτά λοιπόν, για την πανεπιστημιακή αστυνομία και τα άλλα «καινά δαιμόνια» που προσπαθεί να σπείρει η Νίκη Κεραμέως στους νέους. Ο Σωκράτης τελικά ήπιε το κώνειο. Αυτή είναι σε καλύτερη θέση για να επιβάλει τις απόψεις της. Μπορεί και να έχει την τύχη των τριάκοντα τυράννων, των μαθητών του Σωκράτη δηλαδή που το σύντομο αλλά φρικτό διάλειμμα της εξουσίας τους στην ιστορία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, καταδίκασε τον δάσκαλο τους στην θανατική ποινή. Αν όμως είχαν πετύχει;

Θα φανεί.

*Νικόλαος Μπιτσακίδης, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός & Μηχανικός Υπολογιστών ΔΠΘ