«Αντισταθείτε ακόμα και σε μένα που σας ιστορώ»
Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός, ο οποίος γεννήθηκε το 1919 στην Κυπαρισσία Μεσσηνίας, ανήκει στους λογοτέχνες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Θα παντρευτεί τη ζωγράφο Κούλα Μαραγκοπούλου, μία από τις κυριότερες εκπροσώπους του εξπρεσιονισμού στην Ελλάδα, που συνδύαζε παράλληλα και αφαιρετικά στοιχεία, δημιουργώντας το δικό της προσωπικό στιλ. Με την Κούλα Μαραγκοπούλου θα αποκτήσουν ένα γιο, το σκηνοθέτη Στάθη Κατσαρό.
Ο Μιχάλης Κατσαρός το 1953 θα εκδώσει τη συλλογή ποιημάτων, που τον έκανε ευρέως γνωστό, με τον τίτλο “Κατά Σαδδουκαίων“. Η συλλογή του θα εκδοθεί για δεύτερη φορά το 1971 από τις εκδόσεις «Κείμενα» του Φίλιππου Βλάχου. Στις παραπάνω εκδόσεις περιλαμβάνεται το πολύ γνωστό πλέον ποίημά του η «Διαθήκη» και το «Υστερόγραφο», ένα δεύτερο ποίημα το οποίο αναγκάστηκε να γράψει σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας για την «αυτολογοκρισία» που υπέστη από τους υπεύθυνους της εφημερίδας «Δημοκρατικός τύπος» όταν στα 1950 η εν λόγω εφημερίδα εξέδωσε τη «Διαθήκη», αλλά με περικοπές, φοβούμενη ενδεχομένως τον κίνδυνο διώξεων, σύμφωνα με το νόμο 509 που υπεγράφη από το βασιλιά Παύλο το 1947.
Ας παραθέσουμε όμως το ποίημα με τους κομμένους στίχους υπογραμμισμένους και με μία μικρή αναδιάταξη του ποιήματος.
Η διαθήκη μου
«Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χτίζει ένα μικρό σπιτάκι
και λέει: «καλά είμαι εδώ».
Αντισταθείτε σ’ αυτόν που γύρισε πάλι στο σπίτι
και λέει: «Δόξα σοι ο Θεός».
Αντισταθείτε
στον περσικό τάπητα των πoλυκατοικιών
στον κοντό άνθρωπο του γραφείου
στην εταιρεία «εισαγωγαί- εξαγωγαί»
στην κρατική εκπαίδευση
στο φόρο
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.
Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χαιρετάει απ’ την εξέδρα ώρες ατέλειωτες τις παρελάσεις
στον πρόεδρο του Εφετείου αντισταθείτε
στις μουσικές τα τούμπανα και τις παράτες
σ’ όλα τ’ ανώτερα συνέδρια που φλυαρούνε
πίνουν καφέδες σύνεδροι συμβουλατόροι
σ’ αυτή την άγονη κυρία που μοιράζει
έντυπα αγίων λίβανον και σμύρναν
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.
Αντισταθείτε πάλι σ’ όλους αυτούς που λέγονται μεγάλοι
σ’ όλους που γράφουν λόγους για την εποχή
δίπλα στη χειμωνιάτικη θερμάστρα
στις κολακείες τις ευχές τις τόσες υποκλίσεις
από γραφιάδες και δειλούς για το σοφό αρχηγό τους.
Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών και διαβατηρίων
στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη διπλωματία
στα εργοστάσια πολεμικών υλών
σ’ αυτούς που λένε λυρισμό τα ωραία λόγια
στα θούρια
στα γλυκερά τραγούδια με τους θρήνους
στους θεατές
στον άνεμο
σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς
στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας
ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ αντισταθείτε.
Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την Ελευθερία.»
Οι ιθύνοντες της εφημερίδας θεώρησαν τους παραπάνω στίχους ανατρεπτικούς και επικίνδυνους και τους αφαίρεσαν. Ωστόσο, ακόμη και έτσι, ο ποιητής προτρέπει τους αναγνώστες του ν’ αμφισβητήσουν και ν’ αντισταθούν σε κάθε είδους υποτέλεια και συμβιβασμό, φτάνοντας ακόμη και στην αμφισβήτηση της ορθότητας της δικής του άποψης. Οπότε, αρνούμενος τον εφησυχασμό, αίρει τα όποια στοιχεία διδακτισμού ή ακόμη και καθοδηγητικού λόγου από το έργο του.
Θα λέγαμε, λοιπόν, πως ο Κατσαρός αντιστάθηκε δίνοντας το δικό του όραμα. Ένα όραμα βαθιά ανθρώπινο, αρνούμενο να συμβιβαστεί με την κατεστημένη και φθοροποιό δύναμη της εξουσίας.
Ο ποιητής επαναλαμβάνει στη «Διαθήκη» τρεις φορές τη φράση «αντισταθείτε… σε μένα ακόμα που σας ιστορώ» και όχι τυχαία. Ως γνήσιο τέκνο του Πυρρώνειου σκεπτικισμού, επαγγέλλεται μία εσωτερική επανάσταση άνευ ορίων, οραματιζόμενος για τους ανθρώπους την απόλυτη εσωτερική ελευθερία.
«[…] ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ αντισταθείτε.
Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την Ελευθερία.»
Ο Μιχάλης Κατσαρός είναι ένας μοναχικός πρίγκιπας των δρόμων, περιφέροντας τη μοναξιά της ποίησής του στα Αθηναϊκά καφενεία και εστιατόρια, όπως έγραφε ο ίδιος. Ένας «φυγάς θεόθεν και αλήτης» όπως έλεγε ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος. Ένας περιπλανώμενος των δρόμων χωρίς σημείο αναφοράς, όπως κάθε γνήσιος μοναχικός επαναστάτης που ζει το δικό του καλοστημένο καφκικό δράμα. Ένας μετεωρίτης που αναζητά το δικό του κέντρο στο στερέωμα της ζωής.
Όταν το ποίημά του δημοσιεύτηκε λογοκριμένο από το «Δημοκρατικό Τύπο» αναγκάστηκε να διαμαρτυρηθεί στο επόμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας με το ποίημά του «Υστερόγραφο». Όπου στον τελευταίο του στίχο ασκεί οξεία κριτική σε όλες τις δήθεν δημοκρατικές ένθεν κακείθεν απελευθερωτικές ιδεολογίες για τις οποίες τόσο αίμα σπαταλήθηκε άδικα.
Υστερόγραφο
Η διαθήκη μου πριν διαβαστεί -καθώς διαβάστηκε
ήταν ένα ζεστό άλογο
ακέραιο
-πριν διαβαστεί-
όχι οι κληρονόμοι που περίμεναν
αλλά σφετεριστές καταπατήσανε τις εντολές της.
Η διαθήκη μου για σένα και για σε
χρόνια καταχωνιάστηκε σε χρονοντούλαπα
από γραφιάδες πονηρούς συμβολαιογράφους.
Αλλάξανε φράσεις σημαντικές -είχαν την εξουσία-
με τρόπο εξαφανίσανε την αντίσταση
σ’ ό,τι τους αφορούσε.
Σας κλέψανε τα μέρη με τους ποταμούς
τη νέα βουή στα δάση
τον άνεμο τον σκότωσαν
–τώρα καταλαβαίνω πια τι έχασα-
ποιός είναι αυτός που πνίγει.
Και συ λοιπόν
στέκεσαι έτσι βουβός με τόσες παραιτήσεις
από φωνή
από τροφή
από άλογο
από σπίτι.
στέκεις απαίσια βουβός σαν πεθαμένος;
Δεν θα μιλάς λοιπόν ποτέ;
Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν.
Ο ποιητής και φιλόλογος Στάθης Κουτσούνης το 1999 στο τριμηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό του Γιώργου Χρονά «Οδός Πανός» Νο 103-104, σ’ ένα κείμενό του με τίτλο «Μιχάλης Κατσαρός ένας απόλυτος επαναστάτης» θα γράψει:
«Η καθολική αυτή αντίσταση του ποιητή, η αδυναμία και η απροθυμία του να υποταχτεί σε οποιαδήποτε σύμβαση τον οδήγησαν σε μία εμφανή διαφορετικότητα. Και το αντίτιμο αυτής της διαφορετικότητας το πλήρωσε ακριβά με τη μοναξιά του. Ο Κατσαρός υπήρξε ένας μάρτυρας με θέληση καταπατημένη, που έζησε από πολύ νωρίς σε μία βαθιά αλλά ιδιαίτερη μοναξιά:
Εγώ είχα χαθεί μέσα στο ταραγμένο πλήθος
Μόνος μου
Σα νάμουνα η φωνή του
Ο Μιχάλης Κατσαρός υπήρξε αναμφίβολα ιδιάζων ποιητής: ένας σκοτεινός συνωμότης εναντίων όσων καταπιέζουν τα όνειρά μας, που παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του (όπως έγραψε σ’ ένα στίχο του) εν πλήρει συγχύσει αθώος».
Ο ποιητής θ’ αφήσει την τελευταία του πνοή, ελεύθερος και ασυμβίβαστος, ένα Σάββατο πρωί, στις 21 Νοεμβρίου του 1998, στο Γενικό Νοσοκομείο Αεροπορίας, όπου νοσηλευόταν το τελευταίο δεκαπενθήμερο. Ενώ η κηδεία του θα τελεστεί τρεις ημέρες αργότερα στο Πρώτο Νεκροταφείο, δημοσία δαπάνη, με πολύ κόσμο, αλλά κατ’ ουσίαν: «μόνος μόνος μόνος / απ’ την αρχή μέχρι το τέλος του κόσμου».
Όπως είχε γράψει σ’ ένα ποίημά του (ΟΡΟΠΕΔΙΟ, 1956)
