«Η εναντίωση στα προτάγματα του Διαφωτισμού στην επαναστατημένη στην Ελλάδα»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
– Πριν αναφερθούμε όπως είπες στις σημαντικές προσωπικότητες που έδρασαν κατά την επανάσταση, αλλά και αργότερα, θα ήθελα να σταθούμε στον λόγο για τον οποίο υπήρξε ένα ενάντιο ρεύμα απέναντι στο κίνημα του Διαφωτισμού.
Οι κύριοι λόγοι ήταν καθαρά θρησκευτικοί. Η εκκλησιαστική εξουσία, που εξ ανάγκης ήταν προσκείμενη στον Σουλτάνο, δεν επέτρεπε καμία αμφισβήτηση όχι μόνο σε ότι αφορούσε τα θεολογικά δόγματα, αλλά και τις προκαταλήψεις ή δεισιδαιμονίες της εποχής. Ωστόσο δεν εξέλειπαν και άλλοι παράγοντες, πολιτικοί, οι οποίοι είχαν να κάνουν με συμφέροντα που διακινούνταν εντός κι εκτός της οθωμανικής επικράτειας, αλλά και αργότερα του ελλαδικού κράτους. Η έντονα διάχυτη προσδοκία που υπήρχε σχετικά με την έλευση των Ρώσων, καλλιεργούνταν από προφητείες και χρησμούς της μεσσιανικής θεολογίας, η οποία στρέφονταν εναντίον του Διαφωτισμού και του ορθού λόγου. Ας μην ξεχνάμε πως ήδη πριν τα Ορλωφικά η Αικατερίνη της Ρωσίας εκμεταλλευόμενη τις ψεύτικες «Προφητείες του Αγαθάγγελου», τις οποίες περιέλαβε στο βιβλίο του ο αρχιμανδρίτης Θεόκλητος Πολυείδης το 1751 για να προετοιμάσει τους υπόδουλους Έλληνες, επέτρεψε να διαδοθεί και να διαμορφωθεί η άποψη ότι θα μας σώσει το ξανθό γένος από την τουρκική τυραννία, δίνοντας ένα χαρακτήρα ρωσικής σταυροφορίας κατά του ισλαμισμού. Παρόλα αυτά εικάζεται πως ο Θεόκλητος ενδεχομένως εννοούσε τους Γερμανούς, καθώς το βιβλίο του εκδόθηκε στη Λειψία της Γερμανίας όπου ζούσε ο ίδιος και μάλλον περίμενε να μας βοηθήσουν. Ο δε Καποδίστριας όταν κλίθηκε να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος που να λειτουργεί κατά τα πρότυπα των ανεπτυγμένων χωρών της Δύσης και της δικής του προϋπάρχουσας παράδοσης, απέναντί του συνάντησε οργανωμένες φατρίες, οι οποίες πάσχιζαν να διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο αναγκάστηκε ν’ αναστείλει την εφαρμογή του αρκετά φιλελεύθερου για την εποχή Συντάγματος της Τροιζήνας του 1827 και να κυβερνήσει αυταρχικά, μιας και η κατάσταση δεν ευνοούσε την οργάνωση ενός κράτους στα πρότυπα της δημοκρατικής Ελβετίας.
– Πέραν των παραπάνω θα μπορούσες ν’ αναφερθείς συγκεκριμένα σε κηρύγματα εκκλησιαστικών εκείνης της εποχής τα οποία στρέφονταν κατά του Διαφωτισμού και των επαναστάσεων, με σκοπό τη συμμόρφωση των ραγιάδων στον οθωμανικό ζυγό.
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός στις διδαχές περί της δουλείας του γένους κήρυττε πως «Όταν επέρασαν τριακόσιοι χρόνοι ύστερα από την σταύρωσιν του Χριστού μας, έστειλεν ο Πανάγαθος Θεός τον Άγιον Κωνσταντίνον και εστερέωσε βασίλειον χριστιανικόν και είχαν το βασίλειον οι χριστιανοί χιλίους εκατόν πενήντα χρόνους. Ύστερα το εσήκωσεν ο Θεός το βασίλειον από τους χριστιανούς και ήφερε τον Τούρκο μέσα από την Ανατολήν και του το έδωκε διά εδικόν μας καλόν…Και τί; Άξιος ήτον ο Τούρκος να έχει βασίλειον; Αλλά ο Θεός του το έδωκε διά το καλόν μας. Και διατί δεν ήφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα, οπού ήτον τόσα ρηγάτα εδώ κοντά να τους το δώση, μόνον ήφερε τον Τούρκον μέσαθε από την Κόκκινην Μηλιά και του το εχάρισε; Διατί ήξευρεν ο Θεός πως τα άλλα ρηγάτα μας βλάπτουν εις την πίστιν και ο Τούρκος δεν μας βλάπτει, άσπρα δώς’ του και καβαλλίκευσέ τον στο κεφάλι. Και διά να μην κολασθούμεν το έδωκε του Τούρκου και τον έχει ο Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλλον να μας φυλάει».
Για τον Πατροκοσμά μόνο μία πατρίδα υπάρχει η ουράνια, όπως και μόνο ένα γένος με την ευρύτερη έννοια, το χριστιανικό. Ενώ στις διδαχές του ταυτίζει τη λέξη Έλλην με αυτήν του ασεβούς ειδωλολάτρη. Λέει χαρακτηριστικά ο Πατροκοσμάς απευθυνόμενος προς το ακροατήριό του «…εξέτασα πρώτον δια του λόγου σας και έμαθα πως με την χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλά είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί…». Αλλού πάλι αναφέρει: «Εγώ αδελφοί μου, εκπαιδεύτηκα εις την σπουδήν σαράντα και πενήντα χρόνους, εδιάβασα πολλά και διάφορα βιβλία και περί Εβραίων και περί Ελλήνων και περί άλλων ασεβών και αιρετικών…». («Μενούνου Ι., Κοσμά του Αιτωλού διδαχές και βιογραφία»).
Παρόλα αυτά σε πολλές συζητήσεις μας έχω τονίσει πως ο ελληνικός πολιτισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη θέαση του κόσμου και τους ενδοσυμπαντικούς νόμους που τον διέπουν. Νόμοι που εκφράστηκαν μέσα από τις μορφές των θεών, τους οποίους οι άνθρωποι καλούνται να σεβαστούν ώστε να να ζήσουν αρμονικά. Άλλωστε ο πολυθεϊσμός είναι αυτός που διαμορφώνει διαφορετικούς εθνισμούς και όχι επεκτατικούς περιούσιους εθνικισμούς, δηλαδή διαφορετικές αφηγήσεις και παραδόσεις που είναι σεβαστές και ανεκτές για όλους τους λαούς, καθώς εκφράζουν τους εθνάρχες και γενάρχες θεούς τους, αλλά και τους αυτόχθωνους θεούς και θεές τους.
Ο δε Άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας, Αθανάσιος Πάριος, ο οποίος ήταν μέλος του κινήματος των αντιευρωπαϊστών Κολλυβάδων και πολέμιος του Αδαμάντιου Κοραή, στο έργο του «Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων, 1802» γράφει: «Παύσατε, λοιπόν, ώ αδερφοί, ω τέκνα φωτόμορφα της του Χριστού εκκλησίας, παύσατε λέγω πλέον, ώ υιοί του φωτός προς τους υιούς του σκότους, τοσούτων ακρατήτων προστρέχοντες, και μάθετε παρ’ άλλων, ότι η Ευρώπη είνε το χάος της απώλειας, το βάραθρον του Άδου, και ει τι άλλον αποστροφής και μίσους και φόβου άξιον.».
Εντούτοις αυτό το χάος της απώλειας είναι αυτό στο οποίο αναφερθήκαμε στην προηγούμενη συνέντευξή μας και το οποίο αγκάλιασαν και ύμνησαν με μεγάλη χαρά οι επτανήσιοι και οι πρόσφυγες από την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, μετά τη συνθήκη του Campo – Formio, στις 17 Οκτωμβρίου του 1797. Τότε είναι που καίνε το λίμπρο ντ’ όρο, τη Χρυσή Βίβλο με τα ονόματα των ντόπιων ευγενών, το σύμβολο των κληρονομικών προνομίων και της ταξικής καταπίεσης και φυτεύουν δίπλα το δέντρο της ελευθερίας, υποδεχόμενοι τη Δημοκρατία. «Καίγεται το παρελθόν, καίγεται ένας κόσμος για να ξεπεταχτεί από τις στάχτες του ένας άλλος κόσμος», θα γράψει ο Ζακυνθινός συγγραφέας Νικίας Λούντζης στο ιστορικό μυθιστόρημα του «Τζακομπίνοι», το οποίο και αποτελεί τον πρώτο τόμο από το εξάτομο έργο του «Στο Ιόνιο Λιμπερτά».