«Η επαναστατική δράση και το προωθημένο δημοκρατικό πρόταγμα του Ρήγα Βελεστινλή»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
– Σε ότι αφορά το τυραννικό οθωμανικό καθεστώς, όπως κι ο ίδιος έθιξες σε προηγούμενη συνάντησή μας, αλλά και την απεξάρτηση των υπόδουλων λαών από αυτό, ποιο ήταν το πρόταγμα του Ρήγα;
Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757 -1798) μέσα από ένα ευρύτερα δημοκρατικό πνεύμα διείδε πως το πρόβλημα έγκειτο στον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προτρέποντας όλους τους λαούς της βαλκανικής χερσονήσου να πολεμήσουν ενωμένοι ενάντια στην τυραννία του Σουλτάνου και των πέριξ αυτού δυναστών, διεκδικώντας την ελευθερία τους. Επηρεασμένος δε από τη φιλομάθεια και τις διαφωτιστικές αρχές του Ιώσηπου Μοισιόδακα (1725 – 1800), ο οποίος δια του συγγραφικού του έργου και της διδασκαλίας του προετοίμασε το έδαφος για την ανασυγκρότηση της ελληνικής παιδείας, καθώς και της πνευματικής αφύπνισης των υπόδουλων, οραματιζόταν μία ελεύθερη δημοκρατική πολιτεία χωρίς εθνική και θρησκευτική ομοιομορφία.
Σε ότι αφορά τις θέσεις του Ρήγα για τη μετέπειτα εξέλιξη των πραγμάτων, εδώ αξίζει να επαναλάβουμε και τα όσα αναφέρει ο συγγραφέας Γιώργος Οικονόμου σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Documento, στις 7 Φεβρουαρίου 2021, με θέμα «Επιθέσεις & διωγμοί κατά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού από την Εκκλησία». Γράφει λοιπόν [Έχουμε δηλαδή την ταύτιση «λαού» και «έθνους», όχι την επιδίωξη ενός κράτους αμιγώς ελληνικού. Ήταν ίσως η πιο προωθημένη πολιτειακή και συνταγματική σύλληψη του νεοελληνικού Διαφωτισμού στηριζόμενη στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, χρησιμοποιώντας για πρώτη ίσως φορά τον όρο και την έννοια της δημοκρατίας.].
– Πού οφείλεται αυτή η σύλληψη του Ρήγα;
Το πολίτευμα του Ρήγα για μία παμβαλκανική Δημοκρατία ήταν προϊόν μίας ιδέας που οφείλονταν σε πολλές παραμέτρους. Κύριο ρόλο έπαιξε το κοινό αξιακό σύστημα των υπόδουλων λαών. Ας μην ξεχνάμε πως ο θεσμός της αυτοδιοίκησης σε επίπεδο κοινότητας, πέρα από τους Έλληνες, ήταν γνωστός στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, με την ανάλογη βέβαια ιδιομορφία. Από την άλλη οι εξαρτημένοι καλλιεργητές (δουλοπάροικοι), ανεξάρτητα από τη θρησκεία και τη φυλετική τους καταγωγή, υπάγονταν στο σύστημα της φεουδαλικής γαιοκτησίας. Πέρα όμως από τη δέσμευση με τη γη ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν και μία σειρά από φόρους όχι μόνο στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο, αλλά και στους τιμαριούχους. Δυστυχώς παρά τις προσπάθειες των πρώτων κυρίως σουλτάνων να βελτιώσουν τη θέση τους με ειδικά νομοθετήματα, στις αρχές του 19ου αιώνα η οικονομική κατάσταση των ραγιάδων, όπως σημειώνει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Χατζόπουλος στο έργο του «Επισκόπηση της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, 1204 – 1821», ήταν κυριολεκτικά τραγική. Μιας κι αυτοί, όπως μας λέει, στη ουσία σήκωναν το μεγαλύτερο βάρος της επαχθέστατης φορολογίας ως υπόδουλοι χριστιανοί, από την άγρια εκμετάλλευση της κεντρικής διοίκησης, αλλά και των μεγάλων γαιοκτημόνων.
Ωστόσο εδώ θα πρέπει να τονίσουμε πως η προσπάθεια ενοποίησης, διακόσια χρόνια μετά, μίας οικονομικά και ιστορικά ετερογενούς ως προς τα ταυτοτικά της χαρακτηριστικά Ευρώπης, σε σχέση με το πρόταγμα του Ρήγα για τη δημιουργική συμβίωση όλων των λαών της Βαλκανικής, όπως φαίνεται και στον καταστατικό χάρτη του που τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797, αποτελεί ένα εγχείρημα αναλογικά δυσκολότερο. Εάν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας πως την εποχή εκείνη αυτό που προείχε περισσότερο και που διευκόλυνε αυτή την οικουμενική σύλληψη, ήταν η ανάγκη όλων των ταλαιπωρημένων και σκλαβωμένων ανθρώπων ν’ αποκτήσουν την πολυπόθητη ελευθερία τους, καλλιεργώντας τη γη κι εκτρέφοντας τα ζώα για τον εαυτό τους κάτω από ένα κοινό ουρανό. Όχι πως δεν υπήρχε εθνική συνείδηση, αλλά ας μην ξεχνάμε πως εκείνη την εποχή στην Ευρώπη κυριαρχούσαν δύο αυτοκρατορίες, ενώ από την άλλη το ελληνικό στοιχείο που βρισκόταν εντός της Οθωμανικής κυριαρχίας ήταν διασκορπισμένο σε όλη την Ανατολή. Έτσι ο Ρήγας επηρεασμένος από τα προτάγματα του Ευρωπαϊκού φιλελεύθερου Διαφωτισμού και τα δίκαια του ανθρώπου συνέταξε ένα συνταγματικό κείμενο με τίτλο «Νέα Πολιτική Διοίκησις», που ως κατακλείδα του παρατίθεται ο περίφημος Θούριος ή Πατριωτικός ύμνος.
Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του από τον Θούριο στο οποίο αποτυπώνεται μέσα σε λίγους στίχους το τυραννικό καθεστώς που επικρατούσε και που κυριολεκτικά στραγγάλιζε όλους τους ανθρώπους, ακόμη και τους αξιωματούχους του Σουλτάνου.
«Τι σ’ ωφελεί αν ζήσης και είσαι στη σκλαβιά;
Στοχάσου πως σε ψένουν καθ’ ώραν στη φωτιά.
Βεζίρης, Δραγουμάνος, Αφέντης κι αν σταθής,
ο Τύραννος αδίκως σε κάμει να χαθής·
δουλεύεις όλ’ ημέρα σε ό,τι κι αν σοι πη,
κι αυτός πασχίζει πάλιν το αίμα σου να πιη.»
Ενώ πιο κάτω ωθεί όλους τους υπόδουλους να πολεμήσουν ενωμένοι, με σημαία ο καθένας τη δική του πίστη και να ζήσουν ελεύθεροι.
«Σ’ Aνατολή και Δύσι, και Nότον και Bοριά,
Για την Πατρίδα όλοι, νάχωμεν μια καρδιά.
Στην πίστιν του καθ’ ένας, ελεύθερος να ζη,
Στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζύ.
Βουλγάροι, κι’ Αρβανήτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
Aράπιδες, και άσπροι, με μια κοινή ορμή.
Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί,»
Όπως βλέπουμε λοιπόν ο Ρήγας κατά την διάρκεια της προεπαναστατικής περιόδου αποσκοπούσε σ’ ένα λαϊκό και κοινωνικό ξεσηκωμό, που ως σκοπό είχε τη συγκρότηση μίας ειρηνικής και δημοκρατικής διαβαλκανικής πολιτείας. Εντούτοις και σήμερα οι ανεξέλεγκτες παγκοσμιοποιημένες δυνάμεις της αγοράς, αλλά και η αναθεωρητική πολιτική της Τουρκίας, καθιστούν απαραίτητο όσο ποτέ το πρόταγμα της ευρωπαϊκής και Βαλκανικής συνοχής, χωρίς βέβαια την αποδυνάμωση της ταυτότητας των επιμέρους κρατών, καθώς απαιτούνται περιφερειακές υπερκρατικές γεωπολιτικές και οικονομικές δομές προστασίας.
Να σημειώσουμε μάλιστα πως την ίδια περίοδο τα Επτάνησα, αλλά κυρίως η Κέρκυρα που βρισκόταν υπό Γαλλική κατοχή, με τη συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο (1797) ανέπτυξε αξιόλογη δράση στο τομέα της τυπογραφίας με την έκδοση πολλών βιβλίων ελληνικών και ξένων, προβάλλοντας το πνεύμα του Διαφωτισμού, σύμφωνο προς τις ιδέες του Ρήγα. Επιπρόσθετα στα δύο χρόνια της κατοχής τους οι Επτανήσιοι υιοθέτησαν το γαλλικό «Επαναστατικό Ημερολόγιο» στα επίσημα έγγραφα που άρχισαν να χρονολογούνται με ημερομηνία «1ο έτος της Ελευθερίας», καθιερώνοντας και ημέρα εθνικής εορτής την «4η Αυγούστου». Ενώ αντίστοιχα γραφόντουσαν ποιήματα από επτανήσιους ποιητές, όπως του Ζακινθυνού Αντώνιου Μαρτελάου και άλλων, οι οποίοι ασπαζόμενοι τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης και της ελευθερίας, υμνούσαν τον Βοναπάρτη και τον στρατηγό Ζεντιγή. Ωστόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία μαζί με το συντηρητικό φαναριώτικο κατεστημένο της εποχής, νιώθοντας πως απειλείται, εξέδωσε Εγκύκλιο με την οποία καταδίκαζε το επαναστατικό κίνημα και τις ριζοσπαστικές ιδέες που μετέφεραν οι Γάλλοι, γινόμενη έτσι θερμός προπομπός του Ρωσοτουρκικού στόλου που κατέπλευσε στην Κέρκυρα για να σβήσει την αναπτυσσόμενη δημοκρατική φλόγα.
Δυστυχώς το 1798 ο Ρήγας συνελήφθη στην Τεργέστη μετά από προδοσία του Δημήτρη Οικονόμου, ο οποίος όπως λέγεται ανήκε στην επαναστατική οργάνωση του Ρήγα, αλλά σύμφωνα με την άποψη του Γιάννη Κορδάτου είχε παρεισφρήσει σε αυτήν ως πράκτορας του Πατριαρχείου. Κατόπιν ο Βελεστινλής και επτά σύντροφοί του παραδόθηκαν με συνοδεία των αυστριακών αρχών στους Τούρκους του Βελιγραδίου. Εκεί, ύστερα από συνεχή βασανιστήρια, στραγγαλίστηκαν στις 24 Ιουνίου του 1798 και τα πτώματά τους ρίχτηκαν στον Δούναβη, διαδίδοντας ψευδώς ότι πνίγηκαν. Ενώ την 1η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ε’ απαγόρευσε με εγκύκλιο το έργο του Ρήγα και διέταξε να κατασχεθούν και να σταλούν στο Πατριαρχείο όλα τα αντίτυπα.
Παρόλα αυτά υπήρχαν κι άλλες μεγάλες μορφές αντίστοιχες με αυτές του Κοραή και του Ρήγα στις οποίες και αναφερθήκαμε. Προσωπικότητες οι οποίες έδρασαν πριν, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά την επανάσταση και στις οποίες αξίζει να σταθούμε σε μία επόμενη συνάντηση. Καθώς είναι αυτοί που εισήγαγαν τον ορθό λόγο και τη γνώση, συνιστώντας αυτό που σήμερα ονομάζουμε Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Σε αντίθεση βέβαια με το κατεστημένο της εποχής όπου κυριαρχούσε η τυφλή πίστη, η μοιρολατρία και η υποταγή.