«Η περίοδος ακμής και η κύρια αιτία παρακμής του ρωμαϊκού κόσμου»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
- Σύμφωνα με τα όσα ανέφερες, κατά την περίοδο των φιλελλήνων αυτοκρατόρων, όπως του Μάρκου Αυρήλιου που είχε επηρεαστεί από τη Στωική Φιλοσοφία, αλλά νωρίτερα και του επικούρειου Αδριανού, ο οποίος θεωρείτο προστάτης των τεχνών, παρά την έλλειψη δημοκρατίας και το μοναρχικό τρόπο διοίκησης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρατηρούμε μία χαλάρωση ως προς τον τρόπο άσκησης της εξουσίας.
Εδώ θα ήταν καλό να πάρουμε τα πράγματα λίγο από την αρχή. Πρέπει λοιπόν να διευκρινίσουμε ότι μετά το βίαιο τέλος του αυταρχικού Δομιτιανού από τη γυναίκα του Δομιτία Λογγίνα και τους συνεργάτες του, από το 96 έως και το 180 μ.Χ., έχουμε τη δυναστεία των λεγόμενων υιοθετημένων καλών αυτοκρατόρων, οι οποίοι οδήγησαν τη Ρώμη στο απόγειο της δύναμής της. Οι αυτοκράτορες αυτοί κατά χρονολογική σειρά ήταν ο Νέρβας (96-98 μ.Χ.), ο Τραϊανός (98-117 μ.Χ.), ο Αδριανός (117-138 μ.Χ.), ο Αντωνίνος ο Ευσεβής (138-161 μ.Χ.) και ο Μάρκος Αυρήλιος (161-180 μ.Χ.), του οποίου ο θάνατός θα σηματοδοτήσει και το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana), καθώς η επιλογή του γιου του, ήδη από το 177 π.Χ., αυταρχικού Κόμοδου, στη διαδοχή του θρόνου, υπήρξε εξαιρετικά ατυχής. Θα έλεγα, λοιπόν, για να ενισχύσω την άποψή σου, πως οι συγκεκριμένοι πέντε μονάρχες, παρά το γεγονός ότι δε μετέβαλαν τους υπηκόους τους σε πολίτες, θεωρήθηκαν καλοί διότι ενδιαφέρθηκαν για την ευημερία όλων των κατοίκων της απέραντης αυτοκρατορίας τους.
Ο Λατίνος ιστορικός Τάκιτος, ο οποίος πέθανε γύρω στο 120 μ.Χ., θεωρούσε πως η ολιγόχρονη βασιλεία του Νέρβα, που υπηρέτησε τους ηγεμόνες της δυναστείας των Φλαβίων και κυρίως τον Νέρωνα, συνδύαζε έννοιες ασύμβατες, όπως αυτές της αυταρχίας και της ελευθερίας, καθώς όχι μόνο επανέφερε δικαιώματα που αφαιρέθηκαν από το λαό κατά τη βασιλεία του Δομιτιανού, αλλά με τις οικονομικές του μεταρρυθμίσεις ενίσχυσε την αυτοκρατορία και τα κατώτερα στρώματα.
Σύμφωνα με ένα ιστορικό γεγονός, το οποίο παραθέτει ο Φιλόστρατος στο έργο του «Βίοι Σοφιστών», ο Αττικός, πατέρας του Ηρώδη, ανακάλυψε μέσα σε μία από τις οικίες του ένα αμύθητο θησαυρό. Ωστόσο φοβούμενος την πλεονεξία των ρωμαϊκών αρχών, στις οποίες κατά το νόμο ανήκε μέρος του ευρήματος, έγραψε στον αυτοκράτορα Νέρβα επιστολή στην οποία του εξηγούσε για τον θησαυρό, ρωτώντας τον τι τον διατάζει να κάνει; Εκείνος αντιφιλοτιμούμενος απάντησε: «Χρω έφη οις εύρηκας» (χρησιμοποίησε ό,τι βρήκες). Ο Αττικός όμως δεν ησύχασε και σε άλλη επιστολή του εξήγησε στον αυτοκράτορα ότι ο θησαυρός ήταν πάρα πολύ μεγάλος για έναν ιδιώτη. Ο δε αυτοκράτωρ απάντησε (κατασπατάλησε το εύρημα, δώρο του Ερμού). Ο Αττικός κατασπαταλούσε ελεύθερα τον πλούτο του και στη διαθήκη του όρισε να χορηγείται κατ’ έτος σε κάθε ενήλικα Αθηναίο από μία μνα. Εντούτοις ο Ηρώδης με το υπόλοιπο του θησαυρού, που κληρονόμησε από τον πατέρα του, αποφάσισε να δίνει πέντε μνες σε κάθε πολίτη. Επειδή όμως οι περισσότεροι Αθηναίοι ήταν οφειλέτες του πατέρα του και του παππού του αρνήθηκε τη συνέχιση της καταβολής αυτών των χρημάτων. Αργότερα, όπως αναφέρει ο Φιλόστρατος, θέλοντας να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τους Αθηναίους, προχώρησε στην κατασκευή και ανακαίνιση πολλών λαμπρών οικοδομημάτων σε διάφορες πόλεις που άφησαν το όνομά του αθάνατο. Στην Αθήνα για παράδειγμα ανακαίνισε με λευκό μάρμαρο το Παναθηναϊκό Στάδιο, ενώ στην ΝΔ πλαγιά της Ακροπόλεως κατασκεύασε Ωδείο 6.000 θέσεων, το γνωστό σε μας, μετά την αποκάλυψη των ερειπίων το 1848 – 1850, περίφημο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού. Ο Ηρώδης είχε τιμηθεί με πολλά αξιώματα τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Ρώμη. Μάλιστα το 133 μ.Χ. διορίστηκε άρχων του Πανελληνίου από τον Αυτοκράτορα Αδριανό. Ενώ το 140 μ.Χ. πήγε στη Ρώμη και δίδαξε την ελληνική γλώσσα στα παιδιά του Αντωνίνου του Ευσεβούς Βλέπουμε λοιπόν ότι κατά το δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα, τόσο το ελληνικό πνεύμα και οι τέχνες, μέσα από την ελαστικότητα των αυτοκρατόρων, όσο και η παντοδυναμία της Ρώμης, να βρίσκονται στην κορύφωσή τους.
Ο Τραϊανός, ο οποίος επιλέχθηκε από τον Νέρβα ως ο καταλληλότερος για τη διαδοχή του θρόνου, καθώς ο ίδιος ήταν άτεκνος, έγινε γνωστός για τις πολεμικές του νίκες και την εξάπλωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εναντίων των Δάκων και των Πάρθων. Ο Κίονας του Τραϊανού που φτάνει τα 35 μέτρα ύψος και στήθηκε στην ομώνυμη αγορά της Ρώμης, με τη σύμφωνη γνώμη της συγκλήτου, σ’ όλη του την επιφάνεια του απεικονίζει 2662 πρόσωπα και 155 σκηνές που απεικονίζουν τα κατορθώματά του εναντίων των Δακών, αρχαίων κατοίκων της Ρουμανίας. Ο ίδιος ο Τραϊανός εμφανίζεται 58 φορές. Ο ανάγλυφος αυτός κίονας είναι γνωστός και ως «Λίθινο Έπος».
Ο Κρίτωνας, ο γιατρός του αυτοκράτορα, ισχυρίζεται ότι ο Τραϊανός είχε ενεργήσει τόσο αποτελεσματικά που είχαν απομείνει μόνο σαράντα Δάκοι – αυτό τουλάχιστον μας αναφέρει ο Λουκιανός, καθώς το βιβλίο του Κρίτωνα, στο οποίο γράφει την περιπέτειά του στην Δακία με τον Τραϊανό, έχει χαθεί. Όμως και μεταγενέστεροι συγγραφείς ασπάστηκαν αυτή την άποψη, όπως ο Ιουλιανός (γνωστός για τους χριστιανούς ως Ιουλιανός ο Παραβάτης) ο οποίος στο έργο του «Συμπόσιον ή Καίσαρες» παρουσιάζει τον Τραϊανό να λέει: «Κατανίκησα τις φυλές που ζουν πέρα από το Δούναβη και εξόντωσα το λαό της Δακίας».
Κατά τους Terry Jones & Alan Ereira, η λεία που αποκόμισε ο Τραϊανός από τη Δακία ήταν τόσο μεγάλη που η προσφορά χρυσού αυξήθηκε τόσο ώστε η αξία του να πέσει σε όλη την αυτοκρατορία. Με τα χρήματα αυτά χρηματοδότησε αγώνες οι οποίοι κράτησαν 123 μέρες. Στην διάρκειά τους σφαγιάστηκαν έντεκα χιλιάδες ζώα και αγωνίστηκαν δέκα χιλιάδες μονομάχοι. Πέραν αυτών όμως, ο Τραϊανός με τους θησαυρούς που έφερε από τη Δακία εγκαινίασε ένα ευρύ πρόγραμμα οικοδομικών έργων το οποίο άλλαξε για πάντα την όψη της Ρώμης.
Ο Αντωνίνος χάρισε είκοσι τρία χρόνια ασφάλειας, οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και επιείκειας προς όλους τους υπηκόους του, τη σύγκλητο, τους φιλοσόφους και κυρίως τους δούλους και τους άπορους. Ωστόσο αφού εξασφάλισε τον αναγκαίο άρτο, φρόντισε να μη λείψει και η εντελώς άχρηστη και περιττή «πνευματική πολυτέλεια» των θεαμάτων, για να αποσπά την ρωμαϊκή κοινωνία από τα ουσιώδη προβλήματα της, κάτι ανάλογο με τις σύγχρονες διοργανώσεις ποδοσφαίρου της FIFA. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο που η έδρα της βρίσκεται στη Ζυρίχη της Ελβετίας, το τραπεζικό κέντρο όλου του κόσμου.
Ο προκάτοχός του Αδριανός, αλλά και ο διάδοχός του Μάρκος Αυρήλιος, επηρεασμένοι από την ελληνική φιλοσοφία, ευνόησαν την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή. Το 125 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Αδριανός κατά τη διάρκεια της επισκέψεώς του στην Ελλάδα δημιούργησε το λεγόμενο «Αττικόν Πανελλήνιον», στο οποίο συμμετείχαν, με τους αντιπροσώπους τους, πόλεις από πέντε ελληνικές στην καταγωγή ρωμαϊκές επαρχίες με έδρα την Αθήνα. Μάλιστα κατά τους νεότερους χρόνους ο Αδριανός θεωρήθηκε από μεγάλους στοχαστές σοφός και δίκαιος. Ο Γερμανός ρομαντικός θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και ιστορικός Φρίντριχ Σίλερ τον αποκαλεί «πρώτο υπηρέτη της Αυτοκρατορίας», ενώ ο Άγγλος ιστορικός και διαφωτιστής Έντουαρντ Γκίμπον τον θαύμαζε για την ευφυΐα, τη δικαιοσύνη και τη μετριοπάθεια που τον χαρακτήριζαν.
Αντίστοιχα ο Μάρκος Αυρήλιος, ο οποίος έγραψε στην ελληνική γλώσσα για τις αρχές της στωικής φιλοσοφίας, οργάνωσε τις σχολές των Αθηνών σε δύο κύριες, που ήταν η φιλοσοφική και η σοφιστική, στις οποίες συμπεριέλαβε και τις θετικές επιστήμες. Αν και οι συγκεκριμένες σχολές δεν βρίσκονταν στην ακμή του 5ου αιώνος, ωστόσο πολλοί άνθρωποι συνέρρεαν στην Αθήνα για να θαυμάσουν τα μνημεία – τα οποία όπως μας αναφέρει ο Παυσανίας την εποχή εκείνη ήταν άφθονα – αλλά και ν’ ακούσουν τους δασκάλους. Εντούτοις, η δουλεία ήταν ευρύτατα διαδεδομένη σε όλες τις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ενώ το ελεύθερο φρόνημα και η πολιτική ζωή εξέλιπαν.
- Ποια κατά την άποψή σου είναι η κύρια αιτία παρακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τουλάχιστον από το τέλος του 2ου αιώνα μ.Χ. κι εντεύθεν;
Ο μεγάλος λοιμός ο οποίος έπληξε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετά το Ρωμαιο-Παρθικό πόλεμο που έλιξε το 166 μ.Χ., κόστισε, σε μία περίοδο από το 165 έως και το 180 μ.Χ., τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων Μάλιστα η συγκεκριμένη πανδημία, που ονομάστηκε και λοιμός των Αντωνίνων ή του Γαληνού, καθώς ως γιατρός προσπάθησε να την αντιμετωπίσει, αφαίρεσε τις ζωές δύο αυτοκρατόρων, του Λεύκιου Βέρου, που συγκυβέρνησε με τον Μάρκο Αυρήλιο έως το 169 μ.Χ., αλλά και του Μάρκου Αυρήλιου που πέθανε το 180 μ.Χ. Αυτή η πανδημία, μαζί με το λοιμό του Κυπριανού αργότερα, συγκαταλέγονται στις κύριες αιτίες της παρακμής.