«Η ελευθερία ως προϋπόθεση της δημοκρατίας & το εννοιολογικό της περιεχόμενο κατά την ομηρική περίοδο»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Στην προηγούμενη συζήτηση μας αναφέρθηκες στον επανακαθορισμό των λέξεων, καθώς αυτές είναι που διαμορφώνουν και το επίπεδο της κοινωνικής συνείδησης. Πόσο δεμένη, λοιπόν, είναι η λέξη ελευθερία με την έννοια της δημοκρατίας, την οποία ήδη ανέλυσες και τι ακριβώς σημαίνει η λέξη αυτή τόσο ετυμολογικά όσο και στην εννοιολογική εξέλιξη της μέσα στην ιστορία;
Καταρχήν πριν αναφερθούμε στην ετυμολογική ερμηνεία, αλλά και το πολύπλευρο εννοιολογικό περιεχόμενο το οποίο προσέλαβε η λέξη ελευθερία στην πορεία εξέλιξης των κοινωνιών, θα ήθελα να τονίσω πως το αίτημα και μόνο της άμεσης δημοκρατίας απαιτεί ήδη την ύπαρξη θεμελιωδών ελευθεριών και ισότητας δικαιωμάτων προς όλους τους πολίτες. Ακριβώς για το λόγο αυτό κι ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του θα μας πει ότι πρέπει να υπάρχει ειδική νομοθεσία για την παιδεία και αυτή θα πρέπει να είναι η ίδια για όλους.
« Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν.»
Με άλλα λόγια μας λέει πως η κοινή διαπαιδαγώγηση προς όλους τους πολίτες είναι αναγκαία από τη στιγμή που και οι στόχοι της πόλης είναι κοινοί, καθώς η παραμέληση της αγωγής τους, αφενός βλάπτει το ίδιο το πολίτευμα και αφετέρου δε βοηθάει στη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών.
Εδώ θα υιοθετούσα μάλιστα και ένα αξίωμα του νεορθόδοξου Χρήστου Γιανναρά, ότι η παραγωγή (υλική και πνευματική) σε μία κοινωνία είναι συνάρτηση της κατά κεφαλήν καλλιέργειας, διότι αυξάνει τις ευαισθησίες των πολιτών για την ευθύνη και τις υποχρεώσεις τους απέναντι στο κοινό συμφέρον της πόλης.
Βασική προϋπόθεση, ωστόσο, είναι η ελευθερία της συμμετοχής του συνόλου των πολιτών στα κοινά και το μέσο γι’ αυτή τη συμμετοχή δεν είναι απλώς το δικαίωμα της ψήφου στις εκλογές μία φορά κάθε τέσσερα χρόνια, όπως ηθελημένα προβάλει η σύγχρονη αστική ολιγαρχία και τα ελεγχόμενα ΜΜΕ, τα οποία δρουν ως υποτακτικά της και όχι ως ελεγκτές της, αλλά η κλήρωση του συνόλου της κοινωνίας στα δημόσια αξιώματα, με γνώση των θεμάτων στη λήψη των αποφάσεων και το διαρκή έλεγχο της εξουσίας.
Η ελευθερία, λοιπόν, στο βάθος της ιστορίας συνδέθηκε αξεδιάλυτα με το ουσιαστικό περιεχόμενο της δημοκρατίας, καθώς απελευθέρωσε τον άνθρωπο από καθεστώτα τυραννικά ή ολιγαρχικά, όπως στις παλιές εποχές οι ετοιμόγεννες γυναίκες καλούσαν την Ελευθώ να τις ελευθερώσει, αφήνοντας για παρακαταθήκη ως και σήμερα στις εγκυμονούσες την ευχή «καλή λευτεριά».
Επομένως οι λέξεις μέσα από την ορθή διάσταση του περιεχομένου τους, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, όχι μόνο μας διηγούνται, χωρίς αλλοιώσεις και παραπλανητικές ερμηνείες, την ιστορία του παρελθόντος, αλλά νοηματοδοτούν το παρόν και εφελκύουν το μέλλον χωρίς παρεκκλίσεις. Πέραν αυτού όμως, νοηματοδοτούν και το διαλεκτικό δίπολο της ύπαρξής τους. Για παράδειγμα δε θα μπορούσαμε να μιλάμε για υγεία αν δεν υπήρχε η ασθένεια, όπως και δε θα μπορούσαμε να μιλάμε για ζωή αν δεν υπήρχε ο θάνατος. Όταν τρώμε για να επιβιώσουμε κάτι θανατώνεται, είτε αυτό είναι ζώο είτε φυτό. Έτσι και στη συγκεκριμένη περίπτωση η ελευθερία αποκτά την υπόστασή της από το εννοιολογικό περιεχόμενο του αντίθετου πόλου της, που είναι η σκλαβιά ή αλλιώς η δουλεία και που ήδη τη συναντάμε με διάφορες μορφές από την εποχή του Ομήρου έως και σήμερα, θέτοντας πάντα όμως τα ίδια βασικά ερωτήματα στην ανάπτυξη της ανθρώπινης συνείδησης. Δηλαδή από ποιον θέλουμε να έχουμε ελευθερία, για ποιον, αλλά και γιατί. Όταν κανείς δεν ξέρει για ποιον λόγο θέλει να είναι ελεύθερος τότε δεν έχει και νόημα ν’ αγωνιστεί γι’ αυτό. Μπορεί κάλλιστα να λειτουργεί και ως σκύλος, ο οποίος εκχωρεί εκ της φύσεώς του ή λόγω άγνοιας και φόβου τη δική του θέληση στον αφέντη του.
Μιας και αναφέρθηκες στην ομηρική εποχή, ποιο ήταν το εννοιολογικό περιεχόμενο της λέξης ελευθερία κατά την περίοδο αυτή;
Ήδη στην ομηρική εποχή, όπως πολύ ορθά θα υπογραμμίσει η ελληνίδα συγγραφέας Έλλη Παππά στο έργο της «Σπουδή στο θέμα της ελευθερίας», δεν υπάρχει ακόμα η λέξη ελευθερία και η λέξη δουλεία όπως τις γνωρίζουμε σήμερα, παρά μόνο με το ουσιαστικό τους κατηγόρημα. Οι έννοιες αυτές, τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια, αποδίδονται με εικόνες, όπως το «ελεύθερον ήμαρ» (= ημέρα της ελευθερίας) και ο «ελεύθερος κρητήρ» (=εορταστικός κρατήρας ελευθερίας, που στήνεται την ημέρα της νίκης), αλλά και το «δούλιον ήμαρ» (= ημέρα της δουλείας), δηλαδή αυτός που βρέθηκε υπό την εξουσία κάποιου άλλου. Σήμερα δυστυχώς η λέξη ελευθερία – ελεύθερος – ελεύθερο κατέληξε απλώς να σημαίνει τον ανύπαντρο υποψήφιο γαμπρό, ο οποίος στην πορεία του χρόνου μετατρέπεται σε γεροντοπαλήκαρο, υποψήφιο μελλοθάνατο, αλλά και το επιτρεπόμενο (ελεύθερο τραπέζι ή την είσοδο σ’ ένα χώρο, κατά κύριο λόγο σε κάποιο κλαμπ). Εξ αυτού και το σύνθημα της κυβέρνησης «Επιχείρηση ελευθερία», δια του μαζικού εμβολιασμού, με σκοπό τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού. Εγχείρημα το οποίο μάς μετέφερε ολοταχώς πίσω στην ομηρική περίοδο, όπου η λέξη ελευθερία χρησιμοποιούνταν με το ουσιαστικό της κατηγόρημα. Παρόλα αυτά στην πορεία του χρόνου, λόγω των συνεχόμενων μεταλλάξεων του ιού, το σύνθημα μετατράπηκε σε εμβολιασμό ανά τρεις μήνες και στη συνέχεια σ’ ένα πολυδύναμο εμβολιασμό «διά πάσα νόσον και πάσα μαλακία», τον οποίο όμως καλού κακού, για όσους θέλουν να προστατευθούν ακόμη καλύτερα, θα πρέπει τον συνδυάζουν με τη χρήση διπλής μάσκας σε πολυσύχναστους χώρους.
Για να ξαναεπιστρέψουμε, ωστόσο, στην ομηρική περίοδο, ο Έκτορας, ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά για πιο λόγο πολεμάει και θέλει να είναι ελεύθερος, σε αντίθεση με τους νεοέλληνες, πάνω στα τείχη της Τροίας θα περιγράψει στην Ανδρομάχη τη στιγμή που κάποιος Αχαιός θα της στερήσει την ελευθερία και θα την πάει στο Άργος, όπου θα υφαίνει και θα κουβαλάει νερό για κάποια αφέντρα. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν το έκανε και πριν στο σπίτι της. Εντούτοις, η διαφορά βρίσκεται στο γεγονός πως θα το κάνει για λογαριασμό κάποιου άλλου, δηλαδή κάτω από καταναγκασμό και όχι με δική της βούληση. Σε αυτό το πλαίσιο ο Όμηρος καταδεικνύει την έννοια της δουλείας με τη μορφή του καταναγκασμού και της αλλοτρίωσης, ενώ ο ίδιος ο Έκτορας εύχεται να μη δει αυτή τη στιγμή που η Ανδρομάχη θα σέρνεται αιχμάλωτη από τους Αχαιούς στο ζυγό της σκλαβιάς. Την λέξη ελευθερία με το ουσιαστικό της κατηγόρημα βεβαίως τη συναντάμε και αργότερα, τόσο στην αρχαϊκή, όσο και στην κλασική περίοδο, στα σπουδαία έργα των μεγάλων Ελλήνων ποιητών, κάτι το οποίο όμως θα εξετάσουμε διεξοδικότερα στην επόμενη συζήτηση μας.
