«Η επανάσταση στο επίπεδο των εννοιών»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Μιας και οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνο δεν άφηναν τίποτα στην τύχη, αλλά και δεν επαφίονταν στις «πολιτικές αυθεντίες», πόσο σημαντικό γι’ αυτούς ήταν το ακριβές περιεχόμενο των εννοιών και πώς μπορεί αυτό να σχετίζεται με τη δημοκρατία;
Η ελληνική κοσμοαντίληψη γενικότερα έδινε τεράστια έμφαση στο θέμα της παιδείας. Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ήδη από τον 6ο αιώνα, θέλοντας να τονίσει τη σπουδαιότητα της παιδείας έλεγε ότι οι μεν αμαθείς παίδες συγχέουν τα γράμματα, οι δε απαίδευτοι άντρες, οι οποίοι μπορεί ν’ αναλαμβάνουν και θέσεις εξουσίας, συγχέουν τα πράγματα. Δηλαδή, έχοντας συγκεχυμένες έννοιες στο μυαλό τους μπορεί να επιφέρουν με τις αποφάσεις τους τραγικές συνέπειες στο σύνολο της κοινωνίας.
Ένας λαός για παράδειγμα που δεν έχει γνωρίσει ποτέ στην ιστορία του τη δημοκρατία ή έχει διαστρεβλώσει την πραγματική της έννοια που είναι η κλήρωση, δηλαδή η εναλλαγή στην εξουσία όλων των πολιτών και όχι η σκλαβιά τους από μία άρχουσα πολιτική τάξη, δε μπορεί να ονομάζεται πολιτισμένος. Ο πολιτισμός και μόνο ως έννοια προϋποθέτει την ύπαρξη ελεύθερων πολιτών, οι οποίοι μπορούν να λειτουργούν συλλογικά και να εκφράζονται πολιτικά ως δήμος στην αγορά. Πνευματικά ως διανοητικά όντα στο θέατρο, την αγορά ή τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές. Αθλητικά μέσα από κοινούς αγώνες στα στάδια, ώστε να καλλιεργείται η άμιλλα και ο συναγωνισμός. Καλλιτεχνικά ως εκφραστές του κάλλους και της αρμονίας στο σύνολο των τεχνών. Κοσμογονικά μέσα από τη σύλληψη των θείων ενδοσυμπαντικών νόμων. Οντολογικά δια της προσπάθειας της τελείωσης ή της πραγμάτωσης της φύσης τους με την μετατροπή της γνώσης περί των αρετών σε ιδιότητες. Ιερουργικά μέσα από τη συνύπαρξή και το σεβασμό τους προς τη φύση κ.λπ..
Άνθρωποι, λοιπόν, που ως ένα βαθμό σήμερα όχι απλώς δεν κατανοούν μία τέτοια παράδοση, αλλά και δε σέβονται στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα περί ελευθερίας, σκέψης, έκφρασης κ.λπ., πώς μπορούν να διεκδικούν μία πολυπολιτισμικότητα, που δυστυχώς έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση της φθηνής εργασίας και του κέρδους των αγορών, όπου όμως η αναγκαία, λόγω της μετανάστευσης, πολιτιστική ανάμειξη τους με κουλτούρες άλλων λαών απαιτεί την ενσωμάτωσή τους, διαφορετικά η αδυναμία προσαρμογής τους μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις ή ακόμα και στην ανάδυση ακραίων πολιτικών τάσεων, όπως τις ζήσαμε τα τελευταία χρόνια στις ανοιχτές κοινωνίες της δύσης. Από την άλλη, οι λαοί της Δύσης οφείλουν να ξαναανακαλύψουν το πραγματικό νόημα των εννοιών ώστε να οδηγούνται στην ορθοκρισία των σκέψεών και των αποφάσεων τους όποτε η ιστορία το απαιτεί, καθώς η έλλειψη επαφής με το πραγματικό τους περιεχόμενο τούς οδηγεί στο να αποδέχονται παθητικά, με βάση το συναίσθημα και όχι τη λογική, τις όποιες θέσεις ή αποφάσεις προβάλλονται από τους διαχειριστές της δημόσιας προπαγάνδας. Για παράδειγμα σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης της φθηνής εργασίας ή ακόμα και για εσωτερικούς μικροκομματικούς λόγους, έχει ταυτιστεί η λέξη Ιθαγένεια, που παραπέμπει απευθείας στο γένος, με τη λέξη υπηκοότητα, που δηλώνει την υπακοή του πολίτη στο σύνταγμα και τα ψηφίσματα του κράτους. Εάν οι αναπτυγμένες χώρες ενδιαφέρονται πραγματικά γι’ αυτούς τους ανθρώπους θα έπρεπε πρωτίστως να νοιάζονται ώστε να στηριχθούν οι πατρίδες τους, όπου η εκεί εξαθλίωση είναι πολλαπλάσια. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο το παράδειγμα πώς μία χώρα όπως η Ελβετία, η οποία ελέγχεται από τραπεζίτες, κατάφερε να ενσωματώσει τόσους πολιτισμούς, δημιουργώντας το αίσθημα της ασφάλειας, τόσο για τις εγκατεστημένες εκεί ελίτ, όσο και για το σύνολο των πολιτών της, οι οποίοι συναποφασίζουν έστω και αποσπασματικά μέσα από δημοψηφίσματα για θέματα που οι ίδιοι θεωρούν σοβαρά και, ως εκ τούτου, δεν επιθυμούν να αποφασίζουν κάποιοι άλλοι αντί αυτών. Γεγονός που δείχνει πόσο αποτελεσματική και αναγκαία για την αναβάθμιση και την προστασία μίας κοινωνίας είναι η έστω και αποσπασματική συμμετοχή του συνόλου των πολιτών στα κοινά.
Για να ξαναεπιστρέψουμε όμως στο θέμα μας και να δούμε τη σημαντικότητα της επαναφοράς των εννοιών στην πραγματική τους διάσταση, αρκεί ν’ αναφέρουμε τις απόψεις δύο σπουδαίων διανοουμένων.
Ο Αμερικανός πρωτοπόρος διανοούμενος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής ουγγρικής καταγωγής Τόμας Σαζ (1920 -2012), ο οποίος κατήγγειλε την ψυχιατρική βαρβαρότητα, επικεντρώνοντας στις σχέσεις της ψυχιατρικής με την κρατική εξουσία, στο έργο του «Το Δεύτερο Αμάρτημα» θα γράψει: «Ο πόλεμος για τον έλεγχο του κόσμου είναι πόλεμος ορισμών… αυτός που πρώτος θα ορίσει, το νόημα μιας κατάστασης, επιβάλλει στον άλλον την δική του πραγματικότητα και τον ορίζει είναι ο νικητής… Εκείνος που ετεροκαθορίζεται, υποτάσσεται και ίσως ακόμα και εξοντώνεται…».
Αληθινή δύναμη, λοιπόν – όπως έλεγε ο Βρετανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Έρικ Άρθουρ Μπλαιρ, γνωστός κυρίως ως Τζωρτζ Όργουελ, στο έργο του (1984) – δεν είναι η δύναμη πάνω στα πράγματα, αλλά πάνω στους ανθρώπους… Δύναμη είναι να κομματιάζεις το ανθρώπινο μυαλό και να το ξανασυναρμολογείς δίνοντάς του το σχήμα που επιθυμείς…»
Θα μπορούσες να δώσεις κάποια παραδείγματα λέξεων στις οποίες έχει αφαιρεθεί το πραγματικό τους περιεχόμενο, επιβάλλοντας στις κοινωνίες μία ψευδή πραγματικότητα;
Εάν οι άνθρωποι είχαν επαναπροσδιορίσει με ακρίβεια το σύνολο των εννοιών θα κατανοούσαν πως η λέξη «άνθρωπος» προέρχεται ετυμολογικά από το άνδρ – ωπός < ανήρ + ωψ. Δηλαδή όψη ανδρός, με την ευρύτερη έννοια του ανθρώπου. Αρκεί να θυμηθούμε τη φράση του Ομήρου, η οποία αναφέρεται τόσο στην ραψωδία «Υ» της Ιλιάδας, όσο και στην ραψωδία «Α» στην Οδύσσεια «πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε», δηλαδή πατέρας ανθρώπων και θεών ή θνητών και αθανάτων.
Στον δε Κρατύλο του Πλάτωνα αναφέρεται: «…μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος “ἄνθρωπος” ὠνομάσθη, ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε», από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε άνθρωπος, ο εξετάζων όσα έχει δει.
Εάν οι άνθρωποι είχαν επανακαθορίσει τις έννοιες, φωτίζοντας το πραγματικό τους περιεχόμενο, θα κατανοούσαν επίσης για παράδειγμα πως η λέξη «δήμος» είναι το διαμέρισμα της γης, ο λαός, από τη ρίζα δατέομαι που σημαίνει μοιράζω, ενώ ένα από τα παράγωγά του που είναι και η «δημοκρατία» προέρχεται από τη λέξη δήμος = λαός + κρατώ και εννοιολογικά σημαίνει την κλήρωση και την άσκηση της εξουσίας από τον λαό. Σύμφωνα μάλιστα και με τον ορισμό που μας δίνει ο Αριστοτέλης στα πολιτικά του «δημοκρατικόν μεν το κληρωτάς είναι τας αρχάς».
Είναι σημαντικό, λοιπόν, να προσέξουμε ότι όποιος κατέχει τις έννοιες των λέξεων καταφέρνει να ελέγξει και τις ίδιες τις κοινωνίες. Δυστυχώς η αφαίμαξη των εννοιών από το περιεχόμενο τους έχει επιφέρει και την αντίστοιχη αλλοίωση της εφαρμογής τους στην κοινωνικοοικονομική και πολιτική ζωή των ανθρώπων. Δεν μπορεί δηλαδή κανείς να μιλάει για δημοκρατία και να εννοεί το σημερινό εκλόγιμο πολιτικό σύστημα. Για το λόγο αυτό και οι ιθύνοντες ενσωμάτωσαν τον επιθετικό προσδιορισμό έμμεση δημοκρατία, ώστε ο αλλοιωμένος ορισμός της λέξης να εμπεριέχει το ολιγαρχικό αξιακό σύστημα το οποίο έχει επιβληθεί ως δήθεν δημοκρατία, σύμφωνα και πάλι με τον ορισμό του Αριστοτέλη «το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν». Όπως και δεν μπορεί κανείς ν’ αναφέρεται στη λέξη άνθρωπος χωρίς να ερευνά και να συλλογίζεται όσα έχει δει «ο εξετάζων όσα έχει δει» (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε).
