«Η διάδοση της γνώσης στους λαούς της Δύσης απέναντι στο αυστηρό κλίμα του σκοτεινού Μεσαίωνα»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Την τελευταία φορά είχες αναφερθεί στην εκ νέου γέννηση του πολιτισμού, με αποτέλεσμα τη μετάβαση της Δύσης στην κλασική αρχαιότητα. Ωστόσο, πώς επετεύχθη αυτή η διάδοση της γνώσης;
Είναι πολύ σημαντικό να σημειώσουμε ότι στην Καθολική εκκλησία της εποχής, η λατινική λειτουργία, οι τελετές και οι ψαλμοί αποτελούσαν τον κύριο κορμό μόρφωσης των ανθρώπων, αλλά και λατρείας τους απέναντι στον Θεό. Ωστόσο, κυρίως οι ιερείς ήταν αυτοί που είχαν τη δυνατότητα να διαβάζουν τη Βίβλο, αφού ήταν γραμμένη στα λατινικά. Κατά τη διάρκεια του τέλους του Μεσαίωνα η Βίβλος μεταφράζεται στις εθνικές γλώσσες των Ευρωπαϊκών κρατών. Από την άλλη, οι ουμανιστές αναζητούν παλαιότερα χειρόγραφα της Αγίας Γραφής για να τα συγκρίνουν με τα είδη υπάρχοντα, τα οποία επιμελούνται και μεταφράζουν στα λατινικά. Παράλληλα προτίθενται να διακόψουν τους δεσμούς τους με το στείρο σχολαστικισμό του Μεσαίωνα, ανακαλύπτοντας ξανά, όπως είχα πει την προηγούμενη φορά, την αρχαία φιλοσοφία της ελληνολατινικής αρχαιότητας και κυρίως του νεοπλατωνισμού. Αυτή η γλωσσική πολλαπλότητα: από τα ελληνικά στα λατινικά και από τα λατινικά σε δημώδεις γλώσσες, καθιστά την μετάφραση κύριο άξονα μετάδοσης της αρχαίας γραμματείας και επιβάλει, με τη βοήθεια βυζαντινών λογίων, την ανάγκη εκμάθησης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά και της κοινής των βιβλικών κειμένων. Αναπτύσσεται έτσι ένα ανθρώπινο πρότυπο που συνδυάζεται μ’ ένα πρότυπο λογιοσύνης που έχει ως θεμέλιο την ανθρώπινη καλλιέργεια, η οποία πηγάζει από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία.
Ποιος θεωρείς ότι άνοιξε το δρόμο στην αναζήτηση αρχαίων κειμένων;
Ο μεγάλος πρόδρομος στην αναζήτηση αρχαίων χειρογράφων είναι ο Ιταλός λόγιος και ποιητής Πετράρχης (1304-1374), ο οποίος άνοιξε τον δρόμο στους Ιταλούς ουμανιστές να συνεχίσουν τις έρευνες για την ανακάλυψη αρχαίων κειμένων, εγκαταλειμμένων κυρίως σε μοναστήρια, όχι μόνο στην Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Ο κριτικός που θεωρείται ότι επέβαλε το έργο του Πετράρχη ως πρότυπο με κανονιστικές διαστάσεις για την ιταλική ποίηση και την ιταλική γλώσσα είναι ο θεωρητικός της λογοτεχνίας και καρδινάλιος Μπέμπο (Pietro Bembo, 1470-1547), με το έργο του Prose della volgar lingua (Πρόζα στη λαϊκή γλώσσα, 1525). Ο Bembo, αν και έγραφε ποιήματα σε Κικερώνεια λατινικά, θα επιτύχει μέσω του Πετράρχη ν’ αναδείξει την τοσκανική διάλεκτο ως την κατ’ εξοχήν λογοτεχνική γλώσσα.
Ο Πετράρχης θα βρει μιμητές στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Ισπανία και όπου άλλου έφτασαν τα σονέτα του. Ένας από τους πρώτους που διέδωσαν το έργο του στη Γαλλία είναι ο Ντυ Μπελαί, ο οποίος θα τον μιμηθεί με ιδιαίτερη επιτυχία. Στο έργο του Défence et illustration de la languefrançaise (1549), όπου υπερασπίζεται τη γαλλική γλώσσα ως λογοτεχνική γλώσσα έναντι των λατινικών και θεωρείται ένα από τα σημαντικά μανιφέστα υπέρ των εθνικών γλωσσών στη Αναγέννηση, ο Du Bellay τοποθετεί τον Πετράρχη δίπλα στον Οράτιο, τον Οβίδιο και άλλους αρχαίους συγγραφείς. (Ιστορία και θεωρία λογοτεχνικών γενών και ειδών, Κ. Καρακάση, Μ. Σπυριδοπούλου, Γ. Κοτελίδης)
Γενικά χώρες όπως η Ιταλία και η Αγγλία που μόλις είχαν αρχίσει να καλλιεργούν τη λογοτεχνία στις δικές τους γλώσσες γύρω στο 1300, μετά άρχισαν να χρησιμοποιούν τις γλώσσες τους σ’ εντυπωσιακό βαθμό. Το πρώτο πετυχημένο λογοτεχνικό έργο στην καθομιλουμένη γλώσσα που γράφτηκε στη δυτική Ευρώπη είναι το «Δεκαήμερο» του Ιταλού πεζογράφου και ποιητή Βοκκάκιου (1313 – 1375), μαθητή του Πετράρχη. (E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, Τόμος Πρώτος, σελ. 54)
Ο Βοκάκιος χρησιμοποίησε τη καθομιλουμένη γλώσσα ή όπως λέει ο ίδιος, γράφει στο Φλωρεντινό ιδίωμα. Το έργο αποτελείται από εκατό διηγήματα χωρισμένα σε δέκα μέρη κι από ένα προοίμιο στο οποίο αναγγέλλεται από τον κάθε οργανωτή ή βασιλιά της ημέρας το θέμα γύρω από την αφήγηση των ιστοριών. Στο τελευταίο προοίμιο, ο συγγραφέας περιγράφει με μεγάλη ένταση την επιδημία της πανώλης, που το 1348 είχε πλήξει την Ευρώπη και σάρωσε τη Φλωρεντία.
Όπως ο ίδιος αναφέρει, στην αρχή της πρώτης μέρας του Δεκαήμερου, το 1348 στη Φλωρεντία, την ωραιότερη πόλη ανάμεσα στις περιφημότερες πόλεις της Ιταλίας, χίμηξε άγρια η θανατηφόρα επιδημία της πανώλης. Η δε ένταση της ήταν τόσο μεγάλη ώστε τα νεκροταφεία δεν επαρκούσαν για όλους τους ενταφιασμούς. Έτσι, έσκαβαν μεγάλους λάκκους στους οποίους έριχναν τα πτώματα κατά εκατοντάδες, όπως μέσα στο αμπάρι ενός καραβιού στοιβάζονται τα εμπορεύματα, ενώ πολλοί σφετερίζονταν το επάγγελμα του νεκροθάφτη.
Ωστόσο, μέσα σε αυτό τον ορυμαγδό εφτά κυρίες, ντυμένες πένθιμα και τρεις νέοι θα συναντηθούν σε μία εκκλησία. Εκεί θα συναποφασίσουν, πάνω στην κορύφωση της απελπισίας τους, να φύγουν από την πόλη μαζί με τους υπηρέτες τους και να συγκατοικήσουν σ’ ένα θαυμάσιο πύργο μόλις δύο μίλια έξω από τα τείχη της πόλης, όπου θα περάσουν δέκα ημέρες διηγούμενοι ιστορίες για την αγάπη, τα ανθρώπινα πάθη, την τύχη, το πεπρωμένο και την αναγέννηση.
Παρά το γεγονός πως τα διηγήματα των νέων δεν έχουν χρονολογική τοποθέτηση, κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η υποκρισία των ανθρώπων, αλλά και ο πόθος για λαγνεία, ο οποίος καταγράφεται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις των τολμηρών τους ιστοριών μέσα από μία ελευθεριάζουσα για την εποχή αφήγηση. Έτσι, ο ερωτικός τους χαρακτήρας μαζί με την αντιεκκλησιαστική τους στάση για τα καθιερωμένα της εποχής αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον οποίο το έργο είχε καταστεί τόσο γνωστό. Σύμφωνα με τον ιστορικό Burns, ο Βοκάκιος επιθυμούσε να σκιαγραφήσει άντρες και γυναίκες όπως είναι, παρά όπως θα έπρεπε να είναι. Έτσι, όταν έγραφε για κληρικούς, τους παρουσίαζε υποκείμενους σε ανθρώπινες ορέξεις και αδυναμίες, όπως όλοι οι θνητοί.
Παρόμοιος ρωμαλέας νατουραλιστικής λογοτεχνίας σε καθομιλουμένη γλώσσα ήταν ο Άγγλος Τσώσερ (1340 -1400), ο οποίος έγραψε με τη μορφή στίχου το θαυμάσιο, αλλά ημιτελές έργο «Ιστορίες του Κάντερμπερυ». Το έργο παρουσιάζει ιστορίες που τις αφηγούνται άνθρωποι διαφόρων κοινωνικών τάξεων, όπως ο Ιππότης, ο Μυλωνάς, η Ηγουμένη, ο Έμπορος, η Κυρά από το Μπαθ και πολλοί άλλοι – τριάντα προσκυνητές, ανάμεσά τους και ο ίδιος ο ποιητής – στην πορεία τους ως τον καθεδρικό του Κάντερπερυ. Ο κάθε ήρωας λέει μία ιστορία που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική για το επάγγελμά του, αλλά και την άποψή του για τον κόσμο. Ο Τσώσερ στο έργο του συνδυάζει με απαράμιλλη λογοτεχνική χάρη το ρεαλισμό με το χιούμορ, κάτι που δείχνει το πέρασμα από το σκοτεινό κι ενοχικό Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Ο νατουραλισμός, δηλαδή η απόδοση της πραγματικότητας, κατά τους επόμενους δύο αιώνες επεκτάθηκε όχι μόνο στη λογοτεχνία, αλλά και στις τέχνες, με πρωτοπόρο βέβαια έναν αιώνα νωρίτερα, τον Ιταλό ζωγράφο και αρχιτέκτονα από τη Φλωρεντία Τζιόττο ντι Μποντόνε (1248 – 1337).
Αναμφίβολα όμως ο πιο μεγάλος νεολατίνος ανθρωπιστής ποιητής της κεντρικής Ευρώπης, ο οποίος ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Ιταλία, υπήρξε ο Ιανός Παννόνιος Τσέζμιτσεϊ (1434 -1472). Ο Παννόνιος έγραψε τα έργα του στα λατινικά. Επηρεασμένος από το νατουραλιστικό πνεύμα της αναγεννησιακής εποχής, στην ποίηση του το κύριο θέμα δεν ήταν ο Θεός ή ο Παράδεισος, αλλά ο άνθρωπος και το φυσικό του περιβάλλον. Αν και ιερέας ο ίδιος, τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από ευθυμία, αλλά και μία άσκηση κριτικής απέναντι στην υποκρισία του κλήρου. Το πιο γνωστό του έργο, το οποίο έγραψε στην Ουγγαρία γύρω στο 1465, είναι το επίγραμμα με τίτλο «Έπαινος της Παννονίας».
Tι όπλα χρησιμοποιούν οι Ουμανιστές για να περάσουν τις απόψεις τους απέναντι στο αυστηρό κλίμα του σκοτεινού μεσαίωνα;
Στο κλίμα του αυστηρού Μεσαίωνα όπου κάθε φωνή αμφισβήτησης μπορούσε να κατηγορηθεί ως αιρετική, ο ουμανιστής, ως εκπρόσωπος της αμφισβήτησης, τουλάχιστον στη λογοτεχνία, χρησιμοποιεί την ειρωνεία ως σχήμα λόγου για να την μετατρέψει σε αυστηρότητα που μαστιγώνει την κυρίαρχη τάξη.
Ο διαυγής, ευγενικός και συμφιλιωτικός αναγεννησιακός ανθρωπιστής, αλλά και καθολικός κληρικός από την Ολλανδία, Δεσιδέριος Έρασμος (1466 -1536) γίνεται σημαιοφόρος των νέων αυτών ιδεών. Διατηρεί επαφή με πολλούς λογίους της εποχής του, κυρίως ταξιδεύοντας, αλλά και με τη συστηματική επιστολογραφία. Η επιστολή αποτελεί το κατεξοχήν μέσο επικοινωνίας των πολιτών της υπερεθνικής δημοκρατίας των γραμμάτων. Γνωστή με την ονομασία Respublica Litteraria et Christiana (Λογοτεχνική και Χριστιανική Δημοκρατία). Η ουμανιστική παιδεία με την κοινή χρήση των λατινικών εξαπλώνεται στους ανθρώπους των γραμμάτων, ενώ διανοούμενοι και λόγιοι κάθε εθνικότητας συνάπτουν δεσμούς φιλίας και αναπτύσσεται μία θεωρία παγκόσμιας ομόνοιας. Ο κάθε άνθρωπος που νιώθει αυτή την ανάγκη μπορεί να γίνει ουμανιστής. Ο ίδιος ο Έρασμος, γνώστης της λατινικής με ευρύτατη κλασική ελληνική και λατινική παιδεία, αλλά και θαυμαστής του Κικέρωνα, προτείνει την χρησιμοποίηση μίας κοινής γλώσσας, της λατινικής, φιλοδοξώντας, όπως και πολλοί από τους σύγχρονούς του, να δουν μία έκδοση της προσωπικής τους επιστολογραφίας. Γράφει σε οξύτατο σατιρικό κριτικό τόνο, καλλιεργώντας την ειρωνεία και προωθεί την αυτονόμηση της επαγγελματικής δράσης των λογίων, χωρίς να αποκόπτει τους δεσμούς λογιοσύνης και εκκλησίας. Η Ευρώπη βλέπει στο πρόσωπο του Έρασμου ένα όνειρο κοινού πολιτισμού. Η Ερασμιακή ιδέα αγκαλιάζει όλο τον κόσμο σε μία ενότητα γλώσσας, θρησκείας και πολιτισμού που αποβλέπει στην πνευματική ενότητα όλων των ανθρώπων.
Μετά το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα, κάτω από την επίδραση του ουμανισμού, βλέπουμε να κυριαρχεί στο μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης μία δημιουργική επιστροφή στις πηγές από πολλούς διανοούμενους. Πόσο σημαντική ήταν αυτή η συμβολή;
Μετά το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα, με τη σταδιακή κατάκτηση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον Ισλαμικό κόσμο, η Δύση αναδιπλώνεται στον εαυτό της, δημιουργώντας μία τάση επιστροφής στις πηγές. Οι μοναρχίες αρχίζουν να προσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις ειδικευμένων υπαλλήλων, γεγονός που γεννά την ανάγκη της ίδρυσης νέων πανεπιστημίων στην Ευρώπη. Στη Γαλλία οι ουμανιστικές σπουδές παίρνουν νέα ώθηση, με τη δημιουργία έδρας στο πανεπιστήμιο του Παρισιού το 1456, χρονολογία κατά την οποία ο Γρηγόριος Τιφέρνης πήγε να διδάξει τη ρητορική και την ελληνική γλώσσα. Στην Ισπανία ο Αντόνιο ντε Λεμπρίχα (1444- 1522), μετά από εικοσαετή παραμονή στην Ιταλία, επιστέφει στην πατρίδα του για να διδάξει στη Σεβίλλη, τη Σαλαμάνκα και το Αλκαλά, όπου δημοσιεύει γραμματικές της λατινικής, της ελληνικής και της εβραϊκής γλώσσας. Στην Πορτογαλία ο δομινικανός μοναχός (1550 – 1573), φίλος του Έρασμου, το 1540 δημοσιεύει μία γραμματική στη λατινική γλώσσα. Ο ουμανιστής Ροδόλφος Αγκρίκολα (1444 1485) μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στην Ιταλία, θα συγγράψει το 1479 ένα συστηματικό οδηγό της ουμανιστικής ρητορικής, με τίτλο (Περί της διαλεκτικής εφεύρεσης). Ο Ισπανός Χουάν Λουίς Βίβες (1492 -1540), ο οποίος θα σπουδάσει στο Παρίσι και στη νέα παιδαγωγική μέθοδο στη Λουβαίν, θα γνωρίσει τον Έρασμο γύρω στο 1516 και θα εγκατασταθεί οριστικά στις Κάτω Χώρες. Στο κύριο έργο του (Περί παιδείας, 1531) ο Βιβές υπογραμμίζει τη σημασία της ουμανιστικής παιδείας, περιγράφοντας την παρακμή της σχολαστικής μεθόδου και υποδεικνύοντας καινούριους τρόπους για την βελτίωση των σπουδών. «Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Α΄»
Οι ουμανιστές γενικότερα όχι μόνο αποκατέστησαν και δημοσίευσαν τα κείμενα των κλασικών συγγραφέων, αλλά και οι ίδιοι στα έργα τους εφάρμοσαν τη μέθοδο της δημιουργικής μίμησης, θέτοντας τον άνθρωπο ηθικά υπεύθυνο για τον κόσμο, με την έννοια της ηθικής αυτονομίας και της συλλογικής ευθύνης. Εξάλλου, τόσο η ιδιοτέλεια, δηλαδή η ατομική ηθική, η οποία οφείλεται στην έλλειψη καθολικής συνείδησης, όσο και η αυταρχική ηθική, η οποία συνεπάγεται μία ετερώνυμη ηθική, δεν μπορούν με κανένα τρόπο να θεωρηθούν απελευθερωτικές, καθώς δεν αποτελούν κριτήριο συλλογικής ευτυχίας, αλλά και ούτε αποτέλεσμα μίας φυσικής σχεσιακής κατάκτησης της συνείδησης.