«Θησέας, ο πρώτος πολιτικός μεταρρυθμιστής προς την άνοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
– Ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι μεταρρυθμιστές που οδήγησαν στη γέννηση και την άνοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας;
Καταρχήν θα ήθελα να επισημάνω πως η δημοκρατία είναι αποτέλεσμα μίας μυθολογίας, η οποία έχει τις ρίζες της στην αχλή της δημιουργίας του κόσμου. Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης (περ. 80 π.Χ. – 20 π.Χ.) αναφέρει πως όταν ο Δίας παρέλαβε την βασιλεία από τον Κρόνο, προσέφερε πολλές και μεγάλες ευεργεσίες στη ζωή των ανθρώπων. Πρώτα απ’ όλα δίδαξε στους ανθρώπους την απονομή της δικαιοσύνης στα μεταξύ τους αδικήματα και την αποφυγή της βιαιοπραγίας, με το να λύνουν τις διαφορές τους με δίκες και δικαστήρια. Γενικά συνέβαλε τα μέγιστα στην ευνομία και την ειρήνη, πείθοντας τους καλούς και φοβερίζοντας τους κακούς με την απειλή της τιμωρίας. Ο ίδιος γύρισε ολόκληρη σχεδόν την οικουμένη, σκοτώνοντας τους ληστές και τους ασεβείς και εισάγοντας την ισότητα και τη δημοκρατία.
«Διενέγκαι δὲ τὸν θεὸν τοῦτον ἁπάντων ἀνδρείᾳ καὶ συνέσει καὶ δικαιοσύνῃ καὶ ταῖς ἄλλαις ἁπάσαις ἀρεταῖς· διὸ καὶ παραλαβόντα τὴν βασιλείαν παρὰ τοῦ Κρόνου πλεῖστα καὶ μέγιστα τὸν ἀνθρώπινον βίον εὐεργετῆσαι. πρῶτον μὲν γὰρ ἁπάντων καταδεῖξαι περὶ τῶν ἀδικημάτων τὸ δίκαιον ἀλλήλοις διδόναι τοὺς ἀνθρώπους καὶ τοῦ βίᾳ τι πράττειν ἀποστῆσαι, κρίσει δὲ καὶ δικαστηρίῳ τὰς ἀμφισβητήσεις διαλύειν. καθόλου δὲ τὰ περί τε τῆς εὐνομίας καὶ τῆς εἰρήνης προσαναπληρῶσαι, τοὺς μὲν ἀγαθοὺς πείθοντα, τοὺς δὲ φαύλους τῇ τιμωρίᾳ καὶ τῷ φόβῳ καταπληττόμενον. ἐπελθεῖν δ´ αὐτὸν καὶ τὴν οἰκουμένην σχεδὸν πᾶσαν τοὺς μὲν λῃστὰς καὶ ἀσεβεῖς ἀναιροῦντα, τὴν δ´ ἰσότητα καὶ τὴν δημοκρατίαν εἰσηγούμενον·» [Ε΄ 71. 1-2]
Αποτέλεσμα μίας τέτοιας μυθολογίας, όπως έχω ξαναπεί, ήταν η γέννηση ενός πολιτεύματος, το οποίο σε κοινωνικό επίπεδο θα εκφραστεί αργότερα μέσα από τη δημοκρατία ή αλλιώς θα λέγαμε τη γέννηση του δήμου, εισάγοντας τον Πολίτη στο πολιτικό γίγνεσθαι των εξελίξεων.
Ωστόσο, για να επανέλθω στην ερώτησή σου, θα έλεγα πως ο Θησέας, ο Σόλων, ο Κλεισθένης, ο Εφιάλτης και ο Περικλής ήσαν, κατά τη χρονολογική διαδοχή των ιστορικών εξελίξεων, οι πέντε κυριότεροι πολιτικοί νομοθέτες, οι οποίοι συνετέλεσαν με τις μεταρρυθμίσεις τους στην άνοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, δηλαδή την απευθείας άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων του λαού στα κοινά, δια συνελεύσεως.
– Μιας και ανέφερες πως ο Θησέας ήταν ο πρώτος πολιτικός μεταρρυθμιστής προς την άνοδο της αθηναϊκής δημοκρατίας, θα ήθελα να σε ρωτήσω ποιες ήσαν οι μεταρρυθμίσεις τις οποίες έκανε και με ποιον τρόπο;
Ο Έλληνας γεωγράφος και ιστορικός Στράβων (64 μ.Χ. – 24 π.Χ.), ο οποίος έζησε στη Μικρά Ασία, σημειώνει επιγραμματικά πως ο Κέκροπας ήταν ο πρώτος ο οποίος εγκατέστησε το λαό της Αττικής σε δώδεκα πολιτείες. Αργότερα λέγεται πως ο Θησέας μάζεψε τις δώδεκα σε μία, τη σημερινή.
«Κέκροπα πρῶτον εἰς δώδεκα πόλεις συνοικίσαι τὸ πλῆθος, (…)πάλιν δ᾽ ὕστερον εἰς μίαν πόλιν συναγαγεῖν λέγεται τὴν νῦν τὰς δώδεκα Θησεύς.»
Ο Πλούταρχος επίσης μας αναφέρει ότι ο Θησέας – γιός του βασιλιά της Αθήνας, Αιγέα και της Αίθρας – γυρνώντας στην Αθήνα από την Κρήτη, έπεισε τους Αθηναίους να δημιουργήσουν μία κοινή βουλή και να μην έχουν κατά τόπους βουλευτήρια. Οι απλοί και φτωχοί γρήγορα πείθονταν, ενώ οι πλούσιοι και δυνατοί, επειδή τους πρότεινε ένα αβασίλευτο πολίτευμα και δημοκρατία, που ωστόσο θα είχαν τον ίδιο για αρχηγό στον πόλεμο, αλλά και φύλακα των νόμων, άλλοι πείθονταν, ενώ άλλοι δέχτηκαν από φόβο εξαιτίας της δύναμης και της τόλμης του. Διέλυσε, λοιπόν, τα τοπικά Πρυτανεία, τα βουλευτήρια και τις εξουσίες και σχημάτισε ένα κοινό σε όλους πρυτανείο και βουλευτήριο στο μέρος όπου τώρα είναι η πόλη. Ονόμασε την πόλη Αθήναι και οργάνωσε κοινή γιορτή, τα Παναθήναια, ένας εορτασμός για την καινούργια Αθήνα.
«Βάλλων δε μετά τον θάνατον του Αιγέως κατά νουν έργον μέγα και θαυμαστόν, συνήθροισε τους κατοικούντας την Αττικήν εις έν άστυ (95), και κατέστησε μιας πόλεως ένα δήμον τους πριν σποράδας, οίτινες δυσκόλως συνεκαλούντο εις έν να σκεφθώσι διά το κοινόν συμφέρον, και ενίοτε μάλιστα διεφέροντο προς αλλήλους και επολέμουν. Περιερχόμενος λοιπόν τους δήμους και τα γένη, επροσπάθει να πείση αυτούς· και οι μεν ιδιώται και οι πένητες εδέχοντο ταχέως την πρόσκλησιν· εις δε τους δυνατούς επρότεινε πολίτευμα άνευ βασιλέως, και δημοκρατίαν, έχουσαν αυτόν μόνον αρχηγόν εις τον πόλεμον, και νομοφύλακα, αφίνουσαν δ’ εις πάντας τους άλλους πλήρη ισότητα. Διά τούτων οι μεν κατεπείθοντο, οι δε φοβούμενοι την δύναμιν αυτού, ήτις ήτον ήδη μεγάλη, ως και την τόλμην του, επροτίμων να ενδώσωσιν εις την πειθώ μάλλον παρά εις την βίαν. Καταργήσας λοιπόν τα πρυτανεία, τα βουλευτήρια και τας αρχάς εκάστου δήμου, και συστήσας έν κοινόν πρυτανείον και βουλευτήριον όλων, ενταύθα όπου ήδη είναι η πόλις, την μεν πόλιν ωνόμασεν Αθηνάς, κοινήν δ’ εισήγαγε θυσίαν τα Παναθήναια.» [Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, Μετάφρασις υπό Ραγκαβη]
Θέλοντας δε ακόμη περισσότερο να αυξήσει την πόλη (ο Θησέας), προσκάλεσε όλους, παρέχοντας ισονομία. Η δε δια του κηρύκου πρόσκληση «εδώ ελάτε όλος ο λαός» λένε ότι έγινε το σύνθημα του Θησέα, όταν κάποτε έκανε συνέλευση όλου του λαού. Όμως δεν άφησε να γίνει η δημοκρατία άτακτη, ούτε ανάμεικτη από το ανεξέλεγκτα συγκεντρωθέν πλήθος, αλλά πρώτος αυτός διαχώρισε το πλήθος σε ευπατρίδες, γαιοκτήμονες και δημιουργούς και αφού έδωσε στους ευπατρίδες την επιστασία των θείων (των ιερών) να παρέχουν τους άρχοντες και να είναι δάσκαλοι (ερμηνευτές και κριτές) των νόμων και εξηγητές των οσίων και των ιερών, κατέστησε αυτούς τρόπον τινά σε ίση μοίρα µε τους άλλους πολίτες, γιατί οι µεν ευπατρίδες θεωρούνταν έτσι υπέρτεροι κατά την δόξα, οι δε γαιοκτήμονες κατά την χρησιμότητα, και οι δημιουργοί (τεχνίτες) κατά το πλήθος. Ότι δε πρώτος στράφηκε προς τον όχλο, όπως λέει ο Αριστοτέλης και παράτησε την μοναρχική εξουσία, φαίνεται να το μαρτυρεί και ο Όμηρος, στην απαρίθμηση των πλοίων (καταλόγων νέων), μόνους τους Αθηναίους επονόμασε δήμον.
«Θέλων δε ν’ αυξήση έτι μάλλον την πόλιν, προσεκάλεσεν όλους εις αυτήν να ζώσιν ισόνομοι, και λέγουσιν ότι εκ των καιρών του Θησέως σώζεται κήρυγμα «Εδώ συνάγεσθε, όλ’ οι λαοί», (99) όταν καθίστα ένα δήμον εξ όλων ομού εν Αθήναις. Δεν αφήκεν όμως πάλιν την δημοκρατίαν να γίνη άτακτος και ανάμικτος εξ όλου του πλήθους όσον άνευ διακρίσεως εχύθη εντός αυτής· αλλά πρώτος εχώρισε τους Ευπατρίδας, τους Γεωργούς και τους τεχνίτας (100) και προσδιορίσας, οι μεν Ευπατρίδαι να επιτηρώσι τα θεία, και να γίνωνται άρχοντες, και να είναι νομοδιδάσκαλοι, και εξηγηταί των οσίων και των ιερών, ανέδειξεν αυτούς ούτως ειπείν ίσους προς τους άλλους πολίτας· διότι οι μεν Ευπατρίδαι εφαίνοντο υπερέχοντες κατά την δόξαν, οι δε Γεωργοί κατά την χρησιμότητα, και οι Τεχνίται κατά το πλήθος. Ότι δε πρώτος έκλινε προς τον όχλον, ως λέγει ο Αριστοτέλης, και αφήκε την μοναρχίαν, φαίνεται ότι και ο Όμηρος το μαρτυρεί εις τον κατάλογον των πλοίων (101), όπου μόνους τους Αθηναίους επονομάζει δήμον.» [Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, Μετάφρασις υπό Ραγκαβη]
Η αρχή της Αθηναίων πολιτείας, ένα από τα πολυτιμότερα κειμήλια που κληροδοτήθηκαν σε μας από την ελληνική αρχαιότητα, έχει χαθεί, υπάρχουν ωστόσο μερικά αποσπάσματα είτε αυτολεξεί είτε περιγραφικά σε μεταγενεστέρους συγγραφείς, όπως στον Ηρακλείδη, στον λεξικογράφο Αρποκρατίωνα, στον Πλούταρχο, στον ανώνυμο του Πατμιακού λεξικού, σ’ έναν από τους σχολιαστές του Πλάτωνα και σε έναν από τους σχολιαστές του Ευριπίδη. Και δεν αποκαθίσταται μεν από αυτά τα αποσπάσματα, αλλά με τον συνδυασμό τους, σύμφωνα με όσα ιστορεί ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, από τους οποίους ο Αριστοτέλης πήρε στοιχεία, και ο Πλούταρχος, ο οποίος πήρε στοιχειά από τον Αριστοτέλη, καταρτίζεται μια πιθανή περίληψη των περιεχομένων του. Έτσι, στο απόσπασμα από του Ηρακλείδου την επιτομήν της Αθηναίων Πολιτείας πληροφορούμαστε τα παρακάτω:
«Οι Αθηναίοι αρχικά μεν κυβερνώνταν από βασιλεία όταν δε ο Ίων
κατοίκησε (με αυτούς) τότε κατά πρώτον ονομάσθηκαν Ίωνες.
Ο δε Πανδίων, που βασίλευσε μετά τον Ερεχθέα, μοίρασε την βασιλική
εξουσία στους γιους του. Και αυτοί (οι Αθηναίοι) συνεχώς ευρίσκονταν σε
στασιαστικές διενέξεις μεταξύ τους. Ο Θησέας δε τους συγκάλεσε με προκήρυξη του και τους συνένωσε, θέτοντας ισονομία και όμοια δικαιώματα.
Αυτός, αφού μετέβη στην Σκύρο πέθανε εκεί, καθώς τον έριξε πάνω σε
βράχους ο Λυκομήδης, επειδή φοβήθηκε μην σφετερισθεί (ο Θησέας) το νησί.
Οι δε Αθηναίοι ύστερα, μετά τους Περσικούς πολέμους, μετέφεραν τα οστά του στην Αθήνα.»
Ενώ από τα σχόλια στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη πληροφορούμαστε αντίστοιχα ότι ο Αριστοτέλης ιστορεί πως ο Θησεύς αφού ήλθε στην Σκύρο για να επισκεφτεί λεπτομερώς αυτήν, πιθανώς λόγω της συγγένειας του Αιγέα (με τον Λυκομήδη), βρήκε τον θάνατο κρημνισθείς από των βράχων από τον Λυκομήδη, ο οποίος βασιλεύοντας εκεί φοβήθηκε (μη του σφετερισθεί το νησί). Οι δε Αθηναίοι μετά τους Μηδικούς πολέμους συμμορφούμενοι με χρησμό, λαβόντες από εκεί τα οστά του τα έθαψαν στην Αθήνα.
– Εξ όσων, λοιπόν, φαίνεται ο Θησέας ήταν ο πρώτος κοινωνικός μεταρρυθμιστής της Αθήνας.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε το μέγεθος των εξελίξεων, καθώς για πρώτη φορά οι κάτοικοι της Αττικής που έως τότε διοικούνταν χωριστά και πολλές φορές πολεμούσαν μεταξύ τους, ενώθηκαν σε ένα άστυ. Βέβαια ο Θησέας δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό, τοποθέτησε το λαό ως αντιστάθμισμα στους ευγενείς και τη μοναρχία, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να εκφράζουν τη γνώμη τους, για τα δημόσια πράγματα. Τώρα στην πόλη των Αθηνών γεννιόταν ένα νέο είδος ανθρώπου, που δεν ήταν απλώς ευπατρίδης ή μικροκτηματίας, αλλά άνθρωπος της πόλης. Πολίτης, που μπορεί να επεμβαίνει στα κοινά της πόλης και να τ’ αλλάζει όποτε θεωρεί ότι αυτό αποβαίνει προς όφελος του συνόλου.
