«Ο ρόλος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στην κοσμική εξουσία & η καθιέρωση της Ιεράς Εξέτασης»
του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Κατά την περίοδο ανάπτυξης και εξέλιξης των πόλεων ποιος ήταν ο ρόλος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στην κοσμική εξουσία, κυρίως μετά την υπογραφή της Μάγκνα Κάρτα;
Οι ποντίφικες επιζητώντας την κοσμική εξουσία, κυρίως μετά την υπογραφή της αποκαλούμενης και Μάγκνα Κάρτα Λιμπερτάτουμ (Μεγάλος Χάρτης των Ελευθεριών) θα διεκδικήσουν την υπεροχή τους απέναντι στους μονάρχες ακόμη και με πολεμικές επεμβάσεις.
Η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος του Λατερανού, η οποία συμπίπτει με την έκδοση της Μάγκνα Κάρτα, το 1215, επισφραγίζει την υπέρτατη αίγλη που γνώρισε ο παπικός θρόνος επί της θητείας του Ιννοκέντιου Γ΄. Περίπου 1.500 επίσκοποι επικυρώνουν εκεί τις πολιτικές αποφάσεις που είχε πάρει ο Πάπας, δίνοντας την εντύπωση ότι είναι ανώτερος όλων, τόσο των συνοδικών πατέρων όσο και των ηγεμόνων. «Jean – Pierre Moisset, Ιστορία του καθολικισμού».
Το 1232 ο Πάπας Γρηγόριος Θ΄ θα κηρύξει μια σταυροφορία κατά των χωρικών του Στέντιγκεν, στη βορειοδυτική Γερμανία, εξαιτίας του ότι αρνήθηκαν να πληρώσουν τη δεκάτη στον Αρχιεπίσκοπο της Βρέμης, ο οποίος και τους αφόρισε. Οι χωρικοί έχασαν τη Μάχη και θανατώθηκαν. Το 1245 με την οικουμενική σύνοδο της Λυών ο Πάπας Ιννοκέντιος Δ΄ συγκάλεσε σταυροφορία εναντίων του Φρειδερίκου της Γερμανίας. Σταυροφορίες όμως κηρύχθηκαν και κατά του νόθου γιου του Φρειδερίκου, Μάνφρεντ, βασιλιά της Σικελίας, από το 1255 ως το 1266. Γενικότερα αποτελεί ιστορικό γεγονός πως οι πάπες συχνά καλούσαν σε σταυροφορίες είτε για πολιτικούς λόγους είτε για την επίλυση εσωτερικών διενέξεων μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών Χριστιανών.
Ωστόσο, την διεκδίκηση της κοσμικής υπεροχής τους έναντι των ηγεμόνων, οι πάπες θα διακηρύξουν και με πίνακες, τοιχογραφίες, αλλά και φράσεις που φιλοτεχνούσαν διακεκριμένοι δουλοπρεπείς καλλιτέχνες της παπικής αυλής. «Στους ναούς της Ρώμης οι αυλικοί ζωγράφοι του ΙΓ΄ αιώνα διόρθωναν τις παλιές τοιχογραφίες, προσθέτοντας υμνητικές συνθέσεις με τους νέους πάπες που διαλαλούσαν την θεϊκή τους εξουσία αντιγράφοντας την παράσταση που απεικόνιζε τον Πέτρο να παραλαμβάνει από τον Χριστό τα κλειδιά της εγκόσμιας κυριαρχίας. Στο ναό του San Paolo, ο ζωγράφος Cavallini, παρουσιάζει σε τοιχογραφία 44 αγίους και ανάμεσά τους εικόνες των παπών. O Πάπας Gian Gaetano Orsini έδωσε εντολή να τον εξεικονίσουν οι καλλιτέχνες της Αυλής σ’ ένα μνημείο του αγίου Πέτρου και σε τοίχους του Λατερανού. Σε πίνακα του Cavallini εμφανίζεται ο άγιος Φραγκίσκος να συνιστά ένα καρδινάλιο στην Παναγία. […] Οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης συναγωνίζονταν για τις εύνοιες των παπών και των ηγεμόνων, επιζητώντας πλούτη, αξιώματα και φήμη, όπως ο Tiziano, ο Gioto, ο Tintoretto κ.α.» «Κυριάκος Σιμόπουλος, Διανοούμενοι και καλλιτέχνες ευτελείς δούλοι της εξουσίας, σελ. 195».
Σε αναντιστοιχία, λοιπόν, με τους αρχαίους Έλληνες, όπου η αθανασία τους πιστοποιούνταν με την αρετή, την προσφορά τους στην Πόλη και την πνευματική τους δημιουργία, η αθανασία των παπών εξασφαλίζονταν διαμέσου των καλλιτεχνικών θρησκευτικών παραστάσεων που εξυμνούσαν μέσα από φανταστικές απεικονίσεις το μεγαλείο τους.
Ήδη όμως από τον 11ο αιώνα οι εκκλησιαστικοί άρχοντες είχαν επισέλθει στην εκδίκαση των ελευθέρων και μη ελευθέρων ανθρώπων της περιφέρειας τους. Το σύστημα αυτό των εκκλησιαστικών δικαστηρίων θα εμπλουτιστεί με την καθοδήγηση νομομαθών παπών. Το λεγόμενο Κανονικό Δίκαιο (το οποίο προσδιόριζε τον εγκόσμιο βίο των χριστιανών) θα γίνει τελικά Παπικό Δίκαιο και στα μέσα του 13ου αιώνα θα ιδρυθεί το Ανώτατο Παπικό Δικαστήριο.
Πότε ακριβώς καθιερώνεται η Ιερά Εξέταση;
Η ίδρυση της Ιεράς Εξέτασης καθιερώνεται με τη σύνοδο του Λατερανού το 1139 και επίσημα αποφασίζεται η κατάργηση της θεοκρισίας. Οι αιρετικοί θεωρούνται επικίνδυνοι για τη δίδυμη εξουσία, κοσμική και εκκλησιαστική. Η εκκλησία θα κρατήσει στη δικαιοδοσία της τη δίωξη των αιρετικών. Η Παπική Βούλα του 1219 καλούσε τους πιστούς να φανούν ανελέητοι απέναντι στους αιρετικούς. Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, το 1233, ο πάπας Γρηγόριος Θ΄ θα εμπιστευθεί το «μονοπώλιο» του εκμηδενισμού των αιρετικών στο τάγμα των Δομινικανών. Οι αιρετικοί εξοντώνονται με φρικώδη βασανιστήρια, όπως θανάτωση στην πυρά, το μεσαιωνικό τροχό και άλλα απεχθή μέσα.
Το «Εγχειρίδιο του Ανακριτή» «Manuel de l’Inquisiteur» αποτελεί πραγματεία του Γάλλου Δομινικανού ιεροεξεταστή Μπερνάρντ Γκουί «Bernard Gui» ( 1261 – 1331) το οποίο αποτελεί ένα οδηγό και μία φόρμα για όλες τις πράξεις δικαιοδοσίας. Ο Μπερνάρντ Γκουί άφησε επίσης ένα «Βιβλίο Κινήσεων» με την πρακτική του και τη δράση του όταν ήταν ανακριτής της Τουλούζης, μεταξύ 1307 και 1323.
Αντίστοιχα το εγχειρίδιο «Directorium Inquisitorum» συνέθεσε ο Δομινικανός ιεροεξεταστής και Γενικός Ανακριτής της Αραγονίας από το 1357 έως το 1376, Νίκολας Εϊμέριτς «Nikolas Eymerich» (1316 – 1399) όταν κατέφυγε στην παπική αυλή της Αβινιόν το 1376. Το εγχειρίδιο του Εϊμέριτς χρησιμοποιήθηκε για τους ανακριτές, δίνοντας πρακτικές συμβουλές σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής ερευνών κατά την αναζήτηση και ανάκριση αιρετικών και συνενόχων τους.
Θα λέγαμε, λοιπόν, πως στις θεοκρατικές κοινωνίες δεν ετέθει ποτέ ζήτημα περί δικαίου και αδίκου.
Μέτρο της κρίσης των ιεροεξεταστών αποτελούσαν τα διατάγματα πίστεως, τα οποία οι ίδιοι συνέτασσαν και εξέδιδαν προς το λαό από άμβωνος. Κάθε πρόσκρουση δικαστικής απόφασης με το κοινό αίσθημα του δικαίου θεωρείτο αιρετική από την πλευρά της εκκλησίας και η όποια λογοκρισία ενείχε το κίνδυνο της επιβολής ακόμη και της θανατικής ποινής. Εξάλλου, όταν το συλλαμβανόμενο πρόσωπο προσήγετο ενώπιον του δικαστηρίου για να δικαστεί, η δίκη ήταν μυστική και το δικαστήριο, επειδή τον είχε ήδη κρίνει ένοχο, του ανέθετε να αποδείξει την αθωότητα του, χωρίς όμως ν’ αποκαλύψει οτιδήποτε σε περίπτωση που αθωωνόταν. Σε περίπτωση όμως που καταδικάζονταν σε θάνατο (η εσχάτη των ποινών ήταν η καύση επί της πυρράς) δημεύονταν η περιουσία του και οι κληρονόμοι έχαναν τις περιουσίες τους. Έτσι, πέραν της θρησκοληψίας, το χρήμα και η διαφθορά έρρεαν άφθονα στους κόλπους της εκκλησιαστικής εξουσίας.
Η πίστη στο λάθος, λοιπόν, είχε τεράστιες κοινωνικές και ατομικές προεκτάσεις.
Ο συγγραφέας Κυριάκος Σιμόπουλος στο ανατρεπτικό έργο του «Βασανιστήρια και Εξουσία» αναφέρει πως στα εγκόλπια των ιεροεξεταστών καταγράφονται συστηματικά τα είδη του μαρτυρίου και κυρίως οι κλιμακώσεις του σωματικού πόνου με τεχνολογικά αναπτυγμένα μέσα. Ενώ αλλού σημειώνει πως οι δημόσιες εκτελέσεις που συχνά συνοδεύονταν από διαπόμπευση και βασανισμούς ήταν τα δραματικότερα χαρακτηριστικά του μεσαιωνικού και μεταμεσαιωνικού δημόσιου βίου στην Ευρώπη. Αλλά στην καρδιά του Μεσαίωνα ξεπήδησε και το παράδοξο κίνημα της αυτοτιμωρίας. Από τη μία μεριά βασανισμός από τα όργανα της εξουσίας, από την άλλη αυτοβασανισμός, εθελοντική πρόκληση πόνου. Όχι βασανιστήρια για απόσπαση ομολογιών, για συγκέντρωση πληροφοριών ή για αποκήρυξη πεποιθήσεων (θρησκευτικών, κοινωνικών, πολιτικών) αλλά εθελούσια προσφορά στο μαρτύριο, ως απόδειξη αντοχής στην οδύνη του σώματος ή ως εξιλαστήρια αυτοθυσία. Το κίνημα των αυτοβασανιζομένων ξεκίνησε από τους ερημίτες κι απλώθηκε διαμέσου της εκκλησίας στις λαϊκές μάζες. Κορυφώθηκε στα μέσα του ΙΓ΄ αιώνα με τη συγκρότηση αδελφοτήτων αυτομαστιγουμένων που αναστάτωσαν την Ευρώπη.
Οι αντιλήψεις αυτές ήταν τόσο διευρυμένες ώστε και όταν ακόμα οποιοσδήποτε είχε κάποια ψυχική διαταραχή χαρακτηριζόταν αυτομάτως «δαιμονισμένος» και έρμαιο των «σατανικών δυνάμεων». Ας μη ξεχνάμε πως η Ιερά Εξέταση αφάνισε ένα μεγάλο αριθμό θεωρούμενων για τη σκοτεινή αυτή περίοδο του Μεσαίωνα, αλλά και της Αναγέννησης «μάγων» και «μαγισσών» μερικοί εκ των οποίων με βάση τις περιγραφές ήταν οπωσδήποτε ψυχασθενείς.
Η Ισπανική ιερά εξέταση, η οποία ιδρύθηκε ως ανεξάρτητη από τη Ρωμαϊκή, το 1478, από τον βασιλιά Φερδινάρδο Ε΄ και τη βασίλισσα Ισαβέλλα Α΄, με την έγκριση του Πάπα Σίξτου του Τέταρτου, ήταν σύμφωνα με τις πηγές η πλέον γνωστή για τη σκληρότητα της. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή ολόκληρης της Ισπανίας από το 1984, Tomas de Torquemada, του οποίου οι πρόγονοι ήταν αλλαξοπισθέντες Εβραίοι. Ο Torquemada παρότρυνε το βασιλικό ζεύγος να εκδιώξουν τους Εβραίους από την Καστίλη και Αραγονία, εισήγαγε την ρατσιστική Αρχή της «αγνότητας του αίματος» και καταδίκασε χιλιάδες ανθρώπους στην πυρά. Με το διάταγμα εκδίωξης, στις 31 Μαρτίου του 1492, εγκατέλειψαν τη χώρα 170.000 άνθρωποι. Ενώ λίγο αργότερα με την κατάκτηση της Γρανάδα οι καθολικοί δεν άργησαν να εντείνουν τις διώξεις σε βάρος των Μουσουλμανικών μειονοτήτων ώστε να τους αναγκάσουν ν’ αλλαξοπιστήσουν. Το 1499 οι Μαυριτανοί εξεγέρθηκαν. Ωστόσο, μετά την καταστολή της εξέγερσης πολλοί μετανάστευσαν, ενώ άλλοι εκχριστιανίστηκαν και ονομάστηκαν από τους Ισπανούς Μορίσκος.
Ποιοι ήταν οι γενικότεροι λόγοι οι οποίοι επέδρασαν ώστε να αναπτυχθεί αυτό το θρησκευτικό μισός τον χριστιανών έναντι των Εβραίων;
Ήδη πολύ νωρίτερα η κοινωνική ενσωμάτωση των Εβραίων στις πόλεις όπου ζούσαν, η ενεργή συμμετοχή τους στον χώρο του εμπορίου και η εισαγωγή του δανεισμού με τόκο σε χριστιανούς ήταν από τις βασικές αιτίες ώστε να αναπτυχθεί το θρησκευτικό μισός τον χριστιανών έναντι των Εβραίων. Η έναρξη της πρώτης σταυροφορίας (1096-1099) από τον πάπα Ουρβανό για την απελευθέρωση των Αγίων τόπων από τους απίστους θα σημάνει την αρχή μίας νέας περιόδου αντιεβραϊκών εκδηλώσεων που θα οδηγήσουν σε σφαγές κυρίως στην Γαλλία και Γερμανία (1096-1099). Επτά μεγάλες σταυροφορίες οργανώθηκαν από το 1096 μέχρι το 1291. Κορυφαίες στιγμές σε αυτές η κατάληψη των Ιεροσολύμων το 1099 και η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Με τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄ (1198-1216) στην ηγεσία της, η λατινική εκκλησία είχε φτάσει στο απόγειο της πολιτικής της δύναμης, η οποία, όπως είπαμε, για να επανέλθουμε στην πρωταρχική σου ερώτηση, σφραγίστηκε με τα προνόμια της Μάγκνα Κάρτα. Καθώς, από τη μία εδραίωσε κάποια ατομικά δικαιώματα των πολιτών, όπως το να κατέχουν και να κληρονομούν περιουσία και να προστατεύονται από υπέρμετρη φορολογία κ.α., από την άλλη όμως εξασφάλισε τα δικαιώματα της εκκλησίας να μην υφίσταται βασιλικές παρεμβάσεις.