του Γιώργου Αναγνωστόπουλου
Ποιες διαδικασίες οδήγησαν στην εμφάνιση της ανάπτυξης των πόλεων και πως οι εξελίξεις αυτές επέδρασαν στην πολιτική διαμόρφωση της Ευρώπης για να φτάσουμε εν τέλει εδώ που είμαστε σήμερα;
Η γέννηση και ο θάνατος ενός κοινωνικού συστήματος δεν μπορεί να ορισθεί με βεβαιότητα. Διότι, απλούστατα και η γέννηση και ο θάνατος εδώ δεν προέρχονται από κάποια ατομική ευθύνη σε ορισμένο χρόνο ή κάποιο ατύχημα, αλλά είναι συνέπεια μακρόχρονων διαδικασιών μέσα στο κοινωνικό σώμα. Ούτος εχόντων των πραγμάτων κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά πότε ακριβώς ξεκίνησε η ανάπτυξη των πόλεων στην «Μεσαιωνική» Δυτική Ευρώπη. Ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε από τους ουμανιστές ιστορικούς του 16ου αιώνα για να χαρακτηρίσει την χιλιόχρονη περίοδο μεταξύ δύο εποχών υψηλού πολιτισμού, της κλασικής αρχαιότητας και της αναγέννησης.
Είναι γεγονός πάντως ότι η ανάπτυξη των πόλεων στο μεσαιωνικό κόσμο επέφερε όχι μόνο την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων στην Ευρώπη, αλλά και τον πολιτικό, στρατιωτικό και δικαστικό κατακερματισμό, στο εσωτερικό επίπεδο των κοινωνιών. Γεγονός που εκ των πραγμάτων μας ωθεί να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι εξελίξεις αυτές επέδρασαν στην πολιτική διαμόρφωση της Ευρώπης.
Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή θα έλεγα ότι στην Ευρώπη ο φεουδαρχικός μεσαίωνας, από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα, συμπίπτει με μία αργή, αλλά βαθιά μεταβολή της οικονομίας και της κοινωνίας. Ο πληθυσμός αυξάνεται, γεγονός που προκάλεσε μία τεράστια διαδικασία εκχέρσωσης. Το εμπόριο και η βιοτεχνία αναπτύσσονται για να οδηγήσουν στην εξειδίκευση της εργασίας και την περαιτέρω ανάπτυξη της παραγωγικότητας, διαδικασία που στην πορεία θα ανοίξει τον δρόμο για την ανάπτυξη του διεθνούς μεγαλεμπορίου. Η λήξη των εισβολών των Μαγυάρων, Αράβων και κυρίως των Νορμανδών στην Δυτική Ευρώπη και η ανάκτηση των μουσουλμανικών οχυρών της μεσογείου από τους Άραβες, είναι βασικοί παράγοντες ανάπτυξης και δημιουργίας νέων πόλεων, οι οποίοι θα πρέπει να διερευνηθούν περαιτέρω προκειμένου να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το ρόλο τους ως αιτίες που οδήγησαν σε αυτή την ανάπτυξη, αλλά και τις παραμέτρους που δημιούργησαν, πυροδοτώντας μία σειρά από εξελίξεις που είχαν συνέπεια στην πολιτική διαμόρφωση της Ευρώπης.
Είπες ότι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η δημογραφική αύξηση ήταν μία από τις αιτίες ανάπτυξης των πόλεων, αυτό πώς ακριβώς συνέβη;
Τον Πρώιμο ακόμη Μεσαίωνα η Ευρώπη γνωρίζει μία πληθυσμιακή αύξηση. Ο πληθυσμός αυξάνεται παρά της σοβαρές κρίσεις διατροφής που έπληξαν το σύνολο της. Ο αριθμός των γεννήσεων μεγαλώνει και καθώς αυξάνεται ο μέσος όρος ζωής, με την αύξηση της παραγωγής λόγω κλιματολογικών αλλαγών που θα επηρεάσουν το βόρειο ημισφαίριο το 10ο αιώνα, κατά τον Γάλλο ιστορικό Ρομπέρ Φοσιέ (1927 – 2012) «Η αφύπνιση της Ευρώπης: 950-1250» όπως για παράδειγμα στη Σκανδιναβία και τη Γερμανία, μειώνεται ο αριθμός των θανάτων. Τα φέουδα ασφυκτιούν από τον υπερπληθυσμό. Η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια αυξάνονται, παρά την παραγωγική επάρκεια στα φέουδα, εξαιτίας της βίας και των άγριων ηθών της εποχής. Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν σε σχέσεις υποτέλειας και εξάρτησης ανθρώπου από άνθρωπο. Εξάρτησης, η οποία περιβάλει όλη την κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας.
Η φυσική ανάγκη αποδέσμευσης των χωρικών από τους φεουδάρχες αυξάνεται. Οι πλεονάζοντες χωρικοί εγκαθίστανται σε παρθένα εδάφη και δημιουργούν μικρούς οικισμούς, που συνδέονται μεταξύ τους με μονοπάτια και δρόμους γύρω από μία λίμνη ή κοντά σε κάποιο ποτάμι, καθώς υγειονομικοί και εργασιακοί παράγοντες υπαγόρευαν την ανάγκη για χρήση νερού. Ακόμη όμως και σε οχυρωμένες κατοικίες, όπως για παράδειγμα στο κάστρο ενός ηγεμόνα για την προφύλαξη τους από επιθέσεις ξένων. Επακόλουθο αυτής της δημογραφικής αύξησης του πληθυσμού είναι δημιουργία νέων μορφών απασχόλησης για τους πλεονάζοντες χωρικούς, όπως το εμπόριο και η βιοτεχνία, καθώς και η υπερπροσφορά εργατικής δύναμης στις πόλεις που αναπτύσσονταν.
Οι εκχερσώσεις δηλαδή ήταν το φυσικό επακόλουθο αυτής της πληθυσμιακής αύξησης.
Ακριβώς. Εξαιτίας, λοιπόν, της δημογραφικής αύξησης προωθείται μία νοοτροπία αύξησης της αγροτικής γης. Γεγονός που πολλές φορές αποβαίνει σε βάρος δασικών εκτάσεων που αποψιλώνονται. Οι χωρικοί λειτουργούν αυθαίρετα σε βάρος παρθένων εδαφών, λόγω έλλειψης της καλλιεργήσιμης γης. Αποτέλεσμα αυτής της εκχέρσωσης των αγρών είναι και η σταδιακή δημιουργία πολλών πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, η οποία θα ευνοήσει και την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, λόγω της επέκτασης καλλιεργημένου χώρου.
Έτσι, κατά τους ιστορικούς Serge Berstein και Pierre Milza «Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη, τόμος 1ος» τον 12ο και 13ο αιώνα η δασική εκμετάλλευση, η αμπελουργία και η κτηνοτροφική εκμετάλλευση τείνουν να εισάγουν στην ύπαιθρο μία υποτυπώδη καπιταλιστική οικονομία, συνδέοντας τα συμφέροντα των μεγαλοϊδιοκτητών με εκείνα των ανθρώπων του εμπορίου και της τράπεζας. Αυτή η ανάπτυξη της υπαίθρου είχε, λοιπόν, ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί μια άρχουσα ελίτ στις πόλεις, η οποία προήρθε σε μεγάλο βαθμό από αυτή την αλληλεξάρτηση.
Θες να πεις με άλλα λόγια πως η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας είναι αλληλένδετη με την ανάπτυξη της υπαίθρου;
Οι σχέσεις μεταξύ των πόλεων και της αγροτικής κοινωνίας ήταν αμφίδρομες στο επίπεδο της προσφοράς και της ζήτησης. Οι πόλεις λειτουργούσαν ως αγορές για το αγροτικό πλεόνασμα και εξαρτιόνταν από την ύπαιθρο για την διατροφή τους. Οι βιοτεχνίες προμηθεύονταν της πρώτες ύλες από την ύπαιθρο για την λειτουργία τους και οι αστοί έμποροι μετέφεραν κυρίως τρόφιμα εκεί όπου τα χρειαζόταν και τα πουλούσαν. Αξίζει να τονιστεί ότι οι έμποροι τροφίμων ήταν από τους πλουσιότερους κατοίκους των πόλεων. Αυτή η ανάπτυξη των διαφόρων κλάδων εργασίας σταδιακά οδήγησε στην ανάγκη για δημιουργία συντεχνίας σε κάθε τομέα εργασίας χωριστά, όπως για παράδειγμα αυτές των ιχθυοπωλών, κρεοπωλών, υφαντουργών και άλλες, οι οποίες επέβλεπαν την ποιότητα εργασίας του κλάδου τους.
Η ευημερία πολλών πόλεων στηριζόταν στην παραγωγή μάλλινων υφασμάτων και τα υφαντουργικά επαγγέλματα βρισκόταν σε μεγάλη ανάπτυξη, καθώς και τα νοικοκυριά ήταν υποχρεωμένα να πληρώνουν ένα μέρος του ενοικίου τους σε ύφασμα. Με την εξέλιξη του αργαλειού τον 11ο αιώνα σε οριζόντιο αργαλειό με ποδόπληκτρο, προωθήθηκε και η παραγωγή υφασμάτων ανώτερης ποιότητας.
Το διεθνές μεγαλεμπόριο όμως αρχίζει να αναπτύσσεται κυρίως με την τεχνική εξέλιξη στον τομέα τον θαλάσσιων μεταφορών. Ο καλύτερος και ασφαλέστερος χειρισμός των πλοίων, η εισαγωγή της πυξίδας στην Δύση, καθώς και η χρήση ναυτιλιακών χαρτών, καθιστούν την επέκταση των εμπορικών δραστηριοτήτων σε διεθνές επίπεδο.
Αξίζει όμως να τονιστεί η έντονη συνέχεια αυτής της αμφίδρομης σχέσης μεταξύ υπαίθρου και πόλης όπως ανέφερες, κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, καθώς, όπως γράφει ο ιστορικός Βέρνερ Ρέζενερ στο έργο του «Οι αγρότες στην Ευρώπη» οι απώλειες του πληθυσμού στις πόλεις λόγω των επιδημικών κυμάτων ήταν τεράστιες, με αποτέλεσμα την επιδείνωση της αγροτικής οικονομίας. Η Μαύρη Πανώλη ή Μαύρος Θάνατος, η οποία είχε μεταφερθεί αθόρυβα το 1347 από την Ανατολή στην Ευρώπη, είχε ως συνέπεια μέσα σε δύο χρόνια να μειωθεί ο πληθυσμός της Ευρώπης περίπου κατά το ένα τρίτο, με άμεση συνέπεια την εκδήλωση ακραίας θρησκευτικότητας και κοσμικής ακολασίας. Έτσι, πόλεις με μεγάλες πληθυσμιακές απώλειες θα στηριχτούν στην προσέλευση κατοίκων της υπαίθρου και έμμισθων εργατών για την επεκτεινόμενη οικονομία τους.
Η λήξη των εισβολών πάντως, θα πρέπει να είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες τους οποίους έθιξες ως προς την ανάπτυξη των πόλεων.
Ναι έτσι είναι. Οι εξωτερικές πιέσεις από τις εισβολές των Μαγυάρων, Σκανδιναβών και κυρίως των Νορμανδών, αλλά και η μουσουλμανική παρουσία στην μεσόγειο θα αποβούν οδυνηρές για την Δύση. Ο 10ος αιώνας όμως θα σηματοδότηση το τέλος των εισβολών, όπου μαζί με την τελειωτική απομάκρυνση του Ισλάμ από τη Μεσόγειο θ’ αρχίσουν ν’ αναπτύσσονται και ν’ ακμάζουν οι παλιές και νέες πόλεις στην Δύση.
Θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι το 10ο αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται στο Δυτικό κόσμο ένα πνεύμα ασφάλειας;
Ναι, πάντως το κλειδί σε αυτή την υπόθεση ίσως να βρίσκεται και στην δυτική ικανότητα κατασκευής καλών όπλων, αλλά και στην δυτική κουλτούρα που βασιζόταν κυρίως σε στρατιώτες εκ πολιτών. Γεγονός που μείωνε τις ανάγκες της κεντρικής κυβέρνησης για στρατιωτικές δαπάνες. Η ευελιξία μάλιστα της Δύσης στην ανάπτυξη των δομών που είχαν συσταθεί κατά την όψιμη περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα την τεράστια στρατιωτική ισχύ, η οποία επέδειξε την αξία της στις επί δύο αιώνες επιτυχίες των σταυροφορικών κρατών παρά της τεράστιες αντιξοότητες.
Από την άλλη, οι πολιορκητικές μηχανές δέχονταν συνεχείς βελτιώσεις. Μετά το 1180, τεράστιοι καταπέλτες λειτουργούσαν με τη χρήση αντίβαρων και όχι με μόνη τη δύναμη στρέψεως. Τα Ευρωπαϊκά κάστρα και τείχη δεν ήταν μόνο μεγαλύτερα και πολύ πιο γερά από εκείνα στην Αφρική και στην εγγύς Ανατολή, αλλά ήταν και πολύ περισσότερα, λόγω των βελτιώσεων που είχαν γίνει στην Ευρώπη στην κοπή, τη μεταφορά και την ανύψωση πέτρας. Ευρωπαϊκή επίσης επινόηση ήταν και η πανοπλία με σιδερένιες πλάκες – σε κοινή χρήση πλέων το 1250 – που εξασφάλιζε στους περισσότερους Ευρωπαίους ιππότες και οπλίτες πολύ μεγαλύτερη προστασία από εκείνη των Ισλαμιστών αντιπάλων τους.
Το γεγονός ότι οι πολιτικές εξελίξεις στα κράτη της Δύσης πυροδοτούνταν από εξουσιαστικούς μηχανισμούς που δρούσαν μέσα σε κάθε κράτος, σε διαφορετικό βαθμό η κάθε μία, δεν επηρέασε τις συγκεκριμένες πολιτικές δομές και συγκεκριμένους φορείς εξουσίας;
Όχι, διότι οι τύχες όλων των Πόλεων της Δύσης συνέχιζαν να εξαρτιόνται πάντα από την βούληση του Φεουδάρχη, του Βασιλιά, του επισκόπου, του κοσμικού η εκκλησιαστικού άρχοντα που υπάγονταν. Η επεμβατική πολιτική της κάθε εξουσίας όμως ήταν διαφορετική, μικρότερη η μεγαλύτερη, μέσα σε κάθε κοινωνικό σώμα, ανάλογα με τον βαθμό εξέλιξης και ανάπτυξης των πόλεων και έτσι θα πρέπει να την προσεγγίσουμε.