Γιώτα Αγαπητού
Δώδεκα Μαΐου και η Παγκόσμια Νοσηλευτική Κοινότητα για μία ακόμη χρονιά θα τιμήσει τη θεμελιώτρια της σύγχρονης νοσηλευτικής, την Florence Nightingale. Υπάρχουν όμως δύο εξίσου σημαντικές γυναίκες που με τις γνώσεις, το πάθος και τους προσωπικούς τους αγώνες συνέβαλαν στην καλύτερη περίθαλψη και φροντίδα των ασθενών. Η Κρεολή Mary Seacole και η Ουαλή Betsi Cadwalabr, όπως επίσης κι εκατοντάδες ανώνυμες γυναίκες που με την προσωπική τους σφραγίδα συνέβαλαν στο ν’ αναγνωριστεί μετά από χρόνια η νοσηλευτική ως επιστήμη. Με τον καιρό όμως όλες αυτές οι γυναίκες μπήκαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας και ξεχάστηκαν, ενώ ελάχιστοι τώρα πια γνωρίζουν τα ονόματά τους. Όπως σήμερα, έτσι και στο παρελθόν, οι σχέσεις των εργαζομένων και κυρίως των υψηλά ιστάμενων που υπηρέτησαν και υπηρετούν τη νοσηλευτική επιστήμη πολλές φορές είναι άκρως ανταγωνιστικές, χωρίς να διακατέχονται από το αίσθημα της συναδερφικής αλληλεγγύης.
Η Betsi, που οι γονείς της τη βάφτισαν Elizabeth, γεννήθηκε στις 24 Μαΐου του 1789, στην Ουαλία. Ιστορικές στιγμές για την Ευρώπη, αφού οι κάτοικοι του Παρισιού λίγες μέρες αργότερα θα προκαλέσουν την πτώση της Βαστίλης και την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης, που θα επηρεάσει τον κόσμο με τις ιδέες και τα μηνύματά της. Οι γονείς της ήταν άνθρωποι του μεροκάματου. Η μάνα της έφερε στον κόσμο δεκαέξι παιδιά. Όταν αυτή πέθανε, η Betsi ανέλαβε τον δύσκολο ρόλο της φροντίδας της οικογένειάς. Αυτό είχε σαν συνέπεια σκοπός της ζωής της να γίνει ο άνθρωπος. Για να μπορέσει να επιβιώσει δούλεψε ως υπηρέτρια σε σπίτια πλουσίων οικογενειών στην Αγγλία και την Ουαλία, αλλά και ως σύντροφος και φροντιστής κυρίως γυναικών, οι οποίες συνόδευαν τους άντρες τους που ήταν καπετάνιοι και ταξίδευαν σε όλες τις θάλασσες. Έτσι, παρά την εργατική της καταγωγή, κατάφερε να γυρίσει όλο τον κόσμο αρκετές φορές, κάτι σχεδόν αδύνατον για κάποιον που ανήκε στην δική της κοινωνική τάξη. Κυρίως όμως αφιέρωσε τη ζωή της στην αποκλειστική φροντίδα και ανάρρωση των ασθενών.
Τον Οκτώβριο του 1853 ξεσπάει ο Κριμαϊκός Πόλεμος. Ο δημοσιογράφος William Risseld από τα διάφορα μέτωπα των μαχών δεν αναφέρεται μόνο στην άψογη οργάνωση του βρετανικού στρατού, αλλά κυρίως στην αχίλλειο πτέρνα του, που είναι η παντελείς έλλειψη σωστής νοσηλευτικής φροντίδας στους τραυματισμένους στρατιώτες. Το ξέσπασμα του πολέμου βρίσκει την Betsi να διανύει την έβδομη δεκαετία της ζωής της. Ήταν πια εξήντα τεσσάρων χρόνων και φρόντιζε ακόμα ανήμπορους ανθρώπους. Αυτό όμως δεν την εμπόδισε να πάρει την απόφαση και να καταταγεί ως νοσοκόμα σε μία από τις δεκάδες αποστολές που οργάνωνε η Florence Nightingale με νοσοκόμες που έφευγαν για το μέτωπο με σκοπό να επανδρώσουν τα εκεί αυτοσχέδια νοσοκομεία.
Η Betsi Cadwalabr θα συναντηθεί για πρώτη φορά με τη Florence Nightingale στο Σκουτάρι της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και τις δύο γυναίκες τις χαρακτήριζε ο δυναμισμός του χαρακτήρα τους, αλλά και οι διαφορές που είχαν λόγω των κοινωνικών τάξεων από τις οποίες προέρχονταν. Η πρώτη συνάντηση δεν ήταν ευχάριστη για καμία από τις δύο, αφού δεν ένιωσαν κανένα αίσθημα συμπάθειας. Η Betsi μετά από χρόνια στη βιογραφία της ανέφερε για τη Nightingale «Δε μου άρεσε ποτέ τ’ όνομα Florence. Όταν ακούω για πρώτη φορά τ’ όνομα κάποιου, ανάλογα με τα συναισθήματα που θα μου δημιουργήσει ξέρω καλά αν θα μου είναι συμπαθής ή όχι». Παρόλες όμως τις φαινομενικά αγεφύρωτες διαφορές τους, η Nightingale εντυπωσιάστηκε με τον τρόπο και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε η Betsi για τη φροντίδα των τραυματισμένων στρατιωτών. Μέσα στα καθήκοντά της, που ασκούσε με θρησκευτική ευλάβεια, ήταν να τους μαγειρεύει τροφές που βοηθούσαν τον οργανισμό τους και κατά συνέπεια την ανάρρωσή τους, να τους κρατάει καθαρούς και ζεστούς και να τους ταΐζει. Φροντίδα που διαρκούσε είκοσι ώρες την ημέρα, ενώ τις λίγες στιγμές που είχε ανάγκη να ξεκουραστεί πήγαινε και κοιμόταν στο πάτωμα μαζί με άλλες νεότερες από κείνη επαγγελματίες νοσοκόμες. Αυτές οι τόσο δύσκολες και σκληρές συνθήκες εργασίας άρχισαν να επιβαρύνουν σιγά σιγά τον ήδη ταλαιπωρημένο οργανισμό της. Όταν μετά από πολύ καιρό η Florence συνάντησε και πάλι την Betsi σ’ ένα νοσοκομείο, δίπλα στα πεδία των μαχών, γοητεύτηκε από τον τρόπο και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε στη νοσηλεία των τραυματιών. Στην τελευταία ίσως αυτή συνάντηση μεταξύ τους η Betsi Cadwalabr θ’ ανακοινώσει την απόφασή της στην Florence Nightingale ν’ αποσυρθεί για πάντα από την ενεργό νοσηλευτική δράση. Όσο κι αν εκείνη προσπάθησε να την μεταπείσει δεν τα κατάφερε. Εξάλλου, ήταν ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που είχε το θάρρος ν’ αμφισβητήσει τη Florence. Λίγα χρόνια μετά από την απόσυρσή της από το μέτωπο των μαχών θ’ αφήσει την τελευταία της πνοή στις 17 Ιουλίου του 1870, σε ηλικία ογδόντα ενός ετών.
Η Betsi για όσους γνώριζαν την ιστορία της ήταν μία σύγχρονη ηρωίδα που αγωνίστηκε ώστε οι ασθενείς, αλλά και οι τραυματίες πολέμου να έχουν μία αξιοπρεπή και καλύτερη νοσηλευτική φροντίδα. Για πολλές δεκαετίες τ’ όνομά της έμεινε ξεχασμένο στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Το 2009 στη γενέτειρα της, την Ουαλία, θα δημιουργηθεί το Συμβούλιο Υγείας «Betsi Cadwalabr», αναγνωρίζοντας τη σημαντική συνεισφορά της στη σωστή φροντίδα των ασθενών. Δυστυχώς όμως η ιστορία της δεν είναι γνωστή στην ευρύτερη νοσηλευτική κοινότητα, μιας και το σύστημα, λόγω της ταπεινής εργατικής καταγωγής της, φρόντισε να την ξεχάσει, κρατώντας τη στην αφάνεια, αδιαφορώντας έτσι για το σπουδαίο έργο που άφησε ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές των νοσηλευτών.
Έξω από μία στρατιωτική σκηνή εκστρατείας είναι τοποθετημένο ένα μικρό τραπέζι γεμάτο μπουκάλια με φάρμακα. Σ’ ένα μικρό ξύλινο σκαμνί κάθεται με περηφάνια, φορώντας τη στρατιωτική στολή, που μάλλον έχει σχεδιάσει η ίδια, μία ηλικιωμένη γυναικεία φιγούρα. Το δέρμα της μελαμψό, προδίδει την εξωτική της καταγωγή. Αυτή ίσως και να είναι η τελευταία φωτογραφία που αποτύπωσε το πρόσωπό της. Το ημερολόγιο της ιστορίας δείχνει 1873. Η γυναίκα αυτή ονομάζεται Mary Seacole. Γεννήθηκε πριν από διακόσια δεκαεφτά σχεδόν χρόνια, το Νοέμβριο του 1805. Ο πατέρας της ήταν λευκός αξιωματικός του σκοτσέζικου στρατού, ενώ η μητέρα της ήταν μία αξιοσέβαστη ιθαγενής, κάτοικος της Τζαμάικα. Η Mary γεννήθηκε σε μία εποχή όπου οι κάτοικοι της Καραϊβικής εξαναγκάζονταν από τους Ευρωπαίους άποικους να δουλεύουν ως σκλάβοι. Εκείνη όμως μαζί με τ’ άλλα δύο αδέρφια της γεννήθηκε «Ελεύθερος Άνθρωπος». Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής της έμαθε να χρησιμοποιεί και να μυείται στα παραδοσιακά φάρμακα και τις θεραπείες των τοπικών σκευασμάτων του τόπου της. Η αγάπη της αυτή προήλθε από τη μητέρα της που ήταν θεραπευτής. Στο νησί της Τζαμάικα διατηρούσε ένα μικρό πανδοχείο, το Blumdel Hall. Κάτι που την έκανε αξιοσέβαστη ανάμεσα στους κατοίκους του νησιού. Η Mary αυτά που μάθαινε από τη μητέρα της τα έκανε πράξη στις κούκλες, στα ζώα και στον εαυτό της. Μεγαλώνοντας άρχισε να βοηθάει στο πανδοχείο, οι ένοικοι του οποίου ήταν κυρίως άρρωστοι, αλλά και τραυματίες από διάφορες μάχες. Σε ηλικία δεκαπέντε ετών, το 1821, αποφασίζει να ταξιδέψει στην Αγγλία, με σκοπό να συναντήσει τους συγγενείς του πατέρα της. Μαζί τους θα μείνει έναν ολόκληρο χρόνο, εντρυφώντας δίπλα τους στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιατρική. Το 1823 θα πετάξει μακριά από το προστατευτικό περιβάλλον των συγγενών της για να ζήσει μόνη της στο Λονδίνο. Σε διάστημα δύο χρόνων θα επισκεφτεί την Κούβα, την Αϊτή και τις Μπαχάμες. Σε ηλικία τριάντα ενός ετών, το 1836, θα παντρευτεί τον Edwin Horatio Hamilton Seacole. Ο γάμος τους, αν και ήταν ευτυχισμένοι, δε θα διαρκέσει για πολύ. Ο σύζυγός της θα πεθάνει το 1844, όπου μαζί με την απώλεια της μητέρας της, που είχε προηγηθεί, θα σημαδέψουν για πάντα τη ζωή της Mary’s.
Το 1850 η Τζαμάικα θα χτυπηθεί από μία επιδημία χολέρας. Έτσι, λοιπόν, θ’ αναγκαστεί για μία ακόμα φορά να φύγει από το νησί της. Το 1851 θα ταξιδέψει στον Παναμά για να μάθει τους τρόπους αντιμετώπισης της ασθένειας, καθώς οι κάτοικοί του είχαν και αυτοί προσβληθεί από την ίδια επιδημία πριν αρκετό καιρό. Μετά από δύο χρόνια θα γυρίσει επιτέλους πίσω, ενώ θα της ανατεθεί η επίβλεψη από τις ιατρικές αρχές του νησιού των νοσηλευτικών υπηρεσιών στο Up – Park στο Kingston. Η δράση της καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής της στη Τζαμάικα ήταν αρκετά μεγάλη. Ξανά έχτισε από την αρχή το πανδοχείο της μητέρας της που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά, ονομάζοντάς το New Blumdel Hall, χρησιμοποιώντας το τώρα πια ως νοσοκομείο. Αν και η Mary δεν έκανε ποτέ δικά της παιδιά, όλη αυτή την αγάπη που είχε μέσα της την προσέφερε απλόχερα στους ασθενείς και στους τραυματίες. Η αγάπη αυτή θα την οδηγήσει μέχρι την Κριμαία. Ο πόλεμος που διεξαγόταν εκεί σάρωνε σχεδόν όλη την Ευρώπη. Αντίπαλοι ένας συνασπισμός χωρών εναντίων της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η Mary όταν έμαθε για τον πόλεμο άφησε το νησί της και κατευθύνθηκε προς την Αγγλία, για να ζητήσει να καταταγεί στο στρατό με την ιδιότητα της νοσοκόμας. Δυστυχώς όμως το αίτημά της θ’ απορριφτεί. Με δικά της χρήματα θα πάει στην Κριμαία, όπου θα ιδρύσει το νοσοκομείο British Hotel, με τη βοήθεια του Άγγλου συγγενή της Thomas Day. Εκεί θα περιθάλψει ασθενείς, αλλά και τραυματισμένους στρατιώτες, κάνοντας τη φήμη της να φτάσει μέχρι και τη Μεγάλη Βρετανία, στη χώρα όπου η Florence Nightingale ήταν η πιο διάσημη νοσοκόμα. Η Mary και η Florence, παρόλο που είχαν συναντηθεί μερικές φορές, η σχέση που ανέπτυξαν ήταν μία σχέση ανεκτικότητας. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Nightingale τόνιζε με έμφαση πως οι νοσοκόμες της δεν ήθελε να έχουν καμία σχέση με τη Seacole.
Η Mary στο ιδιόκτητο νοσοκομείο της, εκτός από τη φροντίδα των τραυματιών και των ασθενών, πουλούσε και διάφορα πράγματα σε αξιωματικούς του στρατού, αλλά και σε επισκέπτες, με αποτέλεσμα να ευημερεί οικονομικά. Στους στρατιώτες, λόγω της φροντίδας που τους προσέφερε, ήταν γνωστή ως «Mather Seacole».
Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου 1855. Η Σεβαστούπολη πέφτει στα χέρια των συμμάχων. Η Mary είναι η πρώτη βρετανίδα που μπαίνει περιδιαβαίνοντας την πόλη και μοιράζει φαγητό και αναψυκτικά στους χιλιάδες τραυματίες Ρώσους που βρίσκονται στο τοπικό νοσοκομείο, ενώ θα είναι από τους τελευταίους που θα εγκαταλείψουν την Κριμαία. Το 1857 θα προσπαθήσει χωρίς επιτυχία, λόγω οικονομικών προβλημάτων, να ταξιδέψει στην Ινδία, με σκοπό τη φροντίδα των τραυματιών της Ινδικής εξέγερσης. Στις 14 Μαΐου του 1881 θ’ αφήσει την τελευταία της πνοή. Ως αιτία θανάτου θα γραφτεί αποπληξία.
Η Mary Seacole έζησε μία ζωή γεμάτη γεγονότα που αγγίζουν την υπερβολή, αλλά και την αμφισβήτηση. Ωστόσο, υπήρξε η πρώτη επαγγελματίας νοσηλεύτρια που ξεπέρασε τα εμπόδια λόγω της μικτής φυλής της. Μαζί με την Betsi Cadwalabr, αλλά και τόσες άλλες ανώνυμες νοσοκόμες που δεν κατέγραψε η ιστορία, συνέβαλαν στη δημιουργία της σύγχρονης νοσηλευτικής επιστήμης. Δυστυχώς όμως το σύστημα, λόγω της καταγωγής της και της κοινωνικής της θέσης, επέβαλε ως θεμελιώτρια της νοσηλευτικής τη Florence Nightingale. Μία γυναίκα που αγιοποιήθηκε, ενώ πολλές σκοτεινές πλευρές της δράσης και του χαρακτήρα της αποκρύφτηκαν επιμελώς. Άλλωστε η ιστορία, ακολουθώντας τους δικούς της ηθικούς κανόνες, έχει την τάση να ηρωοποιεί και να εξιδανικεύει τους ισχυρούς.
12 Μαΐου 2022. Φέτος συμπληρώνονται διακόσια είκοσι δύο χρόνια από τη γέννηση της Florence Nightingale. Για πολλούς μία ημέρα γιορτής, ενώ για κάποιους άλλους μέρα βαθιάς περισυλλογής και σκέψης για το μέλλον ενός τόσο ανθρωπιστικού λειτουργήματος, που τα τελευταία δύο χρόνια έχει χάσει το δρόμο του στους δαιδαλώδεις λαβυρίνθους των πολιτικών αποφάσεων.