γράφει η Γιώτα Αγαπητού
Και να που οι στιγμές αρχίζουν σιγά σιγά να μετρούν αντίστροφα για την αλλαγή του χρόνου. Σε λίγη ώρα οι δείκτες του ρολογιού θα σημάνουν δώδεκα και η σταχτοπούτα για μία ακόμα φορά θα φύγει τρέχοντας από την αίθουσα χορού και καθώς θα κατεβαίνει τα σκαλοπάτια το μικρό γυάλινο γοβάκι της θα βγει, ενώ εκείνη σχεδόν ξυπόλυτη θα τρέξει προς την άμαξα με την ελπίδα πως ίσως δεν θα έχει μεταμορφωθεί σε κολοκύθα. Τη στιγμή εκείνη η ανθρωπότητα θα υποδέχεται τη νέα χρονιά ονειρευόμενη ένα καλύτερο μέλλον. Κάπου εκεί λοιπόν ξεκινάει η ιστορία μας.
Ο άνθρωπος από πάρα πολύ παλιά προσπαθούσε με διάφορους τρόπους να μελετήσει τα φαινόμενα που μεταβάλλουν το χρόνο σε περιόδους. Μέσω της παρατηρητικότητάς του λοιπόν άρχισε να δημιουργεί πρωτόγονα ημερολόγια βασισμένα στις φάσεις της σελήνης και της περιστροφής του ηλίου.
Το Ημερονύχτιο είναι το πρώτο χρονικά διάστημα που οι άνθρωποι όρισαν και το οποίο συνεχίζει την πορεία του μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι παρατηρώντας τ’ άστρα και την πορεία τους άρχισαν να ορίζουν την έννοια του χρόνου, ενώ κάποια καιρικά φαινόμενα αποδόθηκαν από τους αρχαίους λαούς στους θεούς. Για τους αρχαίους Έλληνες όμως, η αρχή κάθε χρόνου ξεκινούσε με την Φθινοπωρινή Ισημερία. Ο Μέγας Αλέξανδρος διέδωσε αυτή την αρχή στα πέρατα του κόσμου, η οποία επικράτησε μέχρι και το τέλος της ελληνιστικής περιόδου. Αν και για κείνους, τους Έλληνες, η αρχή κάθε μήνα θεωρούνταν το ίδιο σημαντική και γι’ αυτό και τη γιόρταζαν ξεχωριστά.
Όταν οι Ρωμαίοι κατέκτησαν τον κόσμο έφεραν μία μεγάλη και ουσιαστική αλλαγή στη δημιουργία του ημερολογίου. Η λέξη ημερολόγιο εξάλλου έχει ρίζες λατινικές, καθώς πήρε αυτό τ’ όνομα από τις γιορτές των Ρωμαίων, τις Calends (Calender=Καλεντάρι=Ημερολόγιο). Γιορτή κατά την οποία στόλιζαν τα σπίτια τους και μοίραζαν δώρα. Ο λαός όμως που πρώτος γιόρτασε την πρωτοχρονιά, σύμφωνα με τους ιστορικούς, ήταν οι Βαβυλώνιοι πριν τέσσερις χιλιάδες χρόνια, κατά το πρώτο νέο φεγγάρι μετά την Εαρινή Ισημερία, στις 21 Μαρτίου. Η ημέρα της Εαρινής Ισημερίας ήταν για κείνους και η αρχή ενός ολόκληρου χρόνου.
Ρώμη, 153 π.Χ., είναι η χρονολογία όπου η πρώτη Ιανουαρίου ορίζεται ως η μέρα έναρξης της ετήσιας θητείας των συγκλητικών. Οι Ρωμαίοι θέλοντας να τιμήσουν τους θεούς, αλλά και τους αυτοκράτορές τους, έδωσαν στους μήνες τα ονόματά τους, ενώ σε κάποιους άλλους τα ονόματα των αριθμών στα οποία αντιστοιχούσαν. Ο Ιανουάριος, ο πρώτος μήνας του χρόνου για μας, πήρε τ’ όνομά του από το θεό Ιανό ο οποίος είχε δύο προσωπεία. Το ένα κοιτάει στο παρελθόν και τη χρονιά που έφυγε, ενώ το άλλο στο μέλλον, στη χρονιά που έρχεται. Βέβαια οι Ρωμαίοι στην αρχή είχαν ορίσει και γιόρταζαν ως πρώτη μέρα του χρόνου την πρώτη Μαρτίου. Το 46 π.Χ. όμως ο Ιούλιος Καίσαρας ακολουθώντας το Ηλιακό ημερολόγιο όρισε την πρώτη Ιανουαρίου ως αρχή της νέας χρονιάς, η οποία ήταν μια μέρα γιορτής γεμάτη ευχές, δώρα και προσδοκίες.
Στα χρόνια του Μεσαίωνα ο χριστιανικός κόσμος αρνιόταν πεισματικά να γιορτάσει την Πρωτοχρονιά. Όλα αυτά όμως άλλαξαν το 1532 μ.Χ., όπου η Εκκλησία αποδέχτηκε απενοχοποιώντας την πρώτη Ιανουαρίου από τις δήθεν ειδωλολατρικές της ρίζες και τώρα πια τη θεωρεί μέρα γιορτής κι ελπίδας.
Η πρώτη Ιανουαρίου, η μέρα της Πρωτοχρονιάς, όπως κάθε λαϊκή γιορτή, είναι φορτωμένη μ’ έθιμα και παραδώσεις που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά.
31 Δεκεμβρίου και ο κόσμος ετοιμάζεται ν’ αποχαιρετήσει για μία ακόμη φορά έναν χρόνο γερασμένο και κουρασμένο με ό,τι εκείνος είχε φέρει στους ανθρώπους, καλά και δυσάρεστα, δίνοντας τη θέση του στο νέο, ο οποίος έχοντας τη δροσιά και τη δυναμική του καινούριου, γεμίζει το σάκο του με τις ανθρώπινες προσδοκίες, με την ευχή να τις πραγματοποιήσει. Ίσως να είναι και αυτός ο λόγος όπου σε κάθε σπίτι τη νέα χρονιά το έθιμο ορίζει να σπάζουν ένα ρόδι, σύμβολο καλοτυχίας και αφθονίας, εξαιτίας των σπόρων του, αλλά και να κρεμούν μία αγριοκρεμύδα – φυτό που συμβολίζει την μεγάλη αντοχή. Ένα ακόμα έθιμο για καλοτυχία είναι το ποδαρικό από άτομα που θεωρούνται καλότυχα.
Ένα από τα πιο διαδεδομένα και παλιά έθιμα της Πρωτοχρονιάς είναι η κοπή της βασιλόπιττας. Για τους ορθοδόξους η ιστορία ξεκινάει πριν από 1500 χρόνια, στην Καισάρεια της Καππαδοκίας στη Μικρά Ασία. Όταν ο Μέγας Βασίλειος, επίσκοπος της περιοχής, που ήταν αγαπητός στον κόσμο, ζήτησε από τους κατοίκους της πόλης να μαζέψουν τα χρυσαφικά τους για να τα δώσει στον στρατηγό τύραννο που πολιορκούσε την περιοχή με σκοπό να την κατακτήσει λεηλατώντας την, εκείνοι του τα έδωσαν. Ο Μέγας Βασίλειος παίρνοντας τα χρυσαφικά προσευχήθηκε στο θεό για να σωθεί η πόλη του, όπως κι έγινε. Την ημέρα που ο πολιορκητής στρατηγός πήγε να πάρει το χρυσάφι, όπως μας έχει μεταφέρει η λαϊκή παράδοση, έγινε ένα θαύμα και ο πολιορκητής στρατηγός τράπηκε σε φυγή με άδεια χέρια. Ο Μέγας Βασίλειος για να ευχαριστήσει τους κατοίκους που τον στήριξαν έφτιαξε μικρές γλυκές πίττες, βάζοντας στην κάθε μία από ένα χρυσαφικό κι έτσι η βασιλόπιττα πήρε τη θέση της στη λαϊκή ιστορία.
Αν και το έθιμό της το συναντάμε ήδη στην αρχαιότητα σε γιορτές και προσφορές εξευμενισμού προς τους νεκρούς και τα πνεύματα, προσφέροντας γλυκούς άρτους για καλοτυχία. Η Βασιλόπιττα έχει τις ρίζες της όμως ακόμη πιο παλιά, στην αρχαία ελληνορωμαϊκή παράδοση. Στην Κρόνια εορτή του θεού Κι(χ)ρόνου στην Ελλάδα και στα Σατουρνάλια στη Ρώμη. Στις γιορτές αυτές οι γυναίκες ετοίμαζαν γλυκές πίττες όπου έκρυβαν μέσα ένα χρυσό νόμισμα και όποιος το έβρισκε θεωρούνταν καλότυχος.
Ένα από τα πιο διαδεδομένα φαγητά παγκοσμίως την ημέρα της Πρωτοχρονιάς είναι η γαλοπούλα που την έφεραν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες από το Μεξικό το 1824. Την ημέρα όμως της Πρωτοχρονιάς ο μεγάλος πρωταγωνιστής, είτε πιστεύει κάποιος στην ύπαρξή του είτε όχι, είναι ο Άγιος Βασίλειος. Τα μικρά παιδιά εβδομάδες πριν του στέλνουν γράμματα ζητώντας του το δώρο που θέλουν να τους φέρει. Γράμματα γεμάτα παιδική ευαισθησία και αθωότητα. Σ’ έναν άγιο που η εικόνα του για τον κόσμο προήλθε από τον αμερικανό σκιτσογράφο Τόμας Ναστ, το 1862, τον οποίο σχεδίασε για τη διαφήμιση της coca cola. Τον παχουλό εκείνο γλυκό ηλικιωμένο άντρα με τη λευκή μακριά γενειάδα και τα κόκκινα ρούχα, που όλο το χρόνο, έχοντας για βοηθούς του τα ξωτικά, φτιάχνει παιχνίδια και την Πρωτοχρονιά ξεκινώντας από τη Λαπωνία με το έλκηθρό του τα μοιράζει ως δώρα στα παιδιά σχεδόν όλου του κόσμου. Μιας που δυστυχώς με το έλκηθρό του δεν καταφέρνει να φτάσει ποτέ, παρά τις ατελείωτες ευχές, στα πεινασμένα και φτωχά παιδιά ενός κατώτερου θεού. Σε αντίθεση με τον άγιο Βασίλειο που ξέρουμε στη δύση, ο άγιος Βασίλειος των ορθοδόξων κατάγεται από την Καισαρεία της Καππαδοκίας, και είναι ένας από τους τρεις ιεράρχες.
Ξημερώματα παραμονής και οι γειτονιές γεμίζουν με μικρά παιδιά που μ’ ένα τρίγωνο στο χέρι, πηγαίνοντας από πόρτα σε πόρτα ρωτάνε: «να τα πούμε;» και τότε αρχίζουν να τραγουδάνε «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος…». Ίσως το πιο γνωστό τραγούδι της πρωτοχρονιάς, που όμως κάποιοι από τους στίχους του είναι άκρως ερωτικοί. Γράφτηκε την εποχή του Βυζαντίου από ένα νέο χαμηλής κοινωνικής τάξης για μία όμορφη αρχοντοπούλα της περιοχής. Κατά το Μεσαίωνα οι άνθρωποι των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων απαγορεύονταν να πλησιάσουν τους άρχοντες παρά μόνο τις γιορτές για να τους απευθύνουν ευχές. Έτσι, λοιπόν, ο νέος αυτός άρπαξε την ευκαιρία και ανάμεσα στους στίχους για τα κάλαντα πρόσθεσε χωρίς να το καταλάβει κανείς ένα καθαρά ερωτικό ποίημα που στο σύνολό του έχει στίχους αλληγορικούς. Τα κάλαντα του Μεγάλου Βασιλείου που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά και τραγουδιούνται έως τις μέρες μας κρύβουν μία ερωτική ιστορία που ελάχιστοι γνωρίζουν, συνεχίζοντας να τραγουδιούνται στην καθαρεύουσα για να μας θυμίζουν τη σχέση τους με το Βυζάντιο και την εορτή των Καλένδων – μεγάλη εορτή κατά το μήνα Ιανουάριο.
Οι δείκτες του ρολογιού σημαίνουν δώδεκα, σιγά σιγά τα βεγγαλικά από άκρη σ’ άκρη αρχίζουν να κάνουν τη νύχτα μέρα καλωσορίζοντας τη νέα χρονιά. Μία ευχή τέτοια στιγμή κάθε χρόνο βγαίνει από τα χείλη όλου του κόσμου «Καλή Χρονιά». Έτσι, λοιπόν, το νέο έτος ξεκινάει την πορεία του που θα διαρκέσει 365 ημέρες. Μέρες άλλοτε εύκολες και άλλοτε δύσκολες, πάντοτε όμως με στιγμές γεμάτες από γεγονότα που θα σημαδέψουν τον κάθε άνθρωπο, αλλά και την ανθρωπότητα ως σύνολο. Κάπως έτσι ο κάθε χρόνος στο ξεκίνημά του έρχεται φορτωμένος με όνειρα και προσδοκίες, αλλά και τ’ απωθημένα της χρονιάς που έφυγε.
Φέτος ας ευχηθούμε ο δρόμος που θα διανύσει η νέα χρονιά να είναι απλά εποικοδομητικός για όλους, με την ελπίδα και τα χαμόγελα των παιδιών να τον συντροφεύουν. Ας ευχηθούμε, λοιπόν, την ώρα που οι δείκτες του ρολογιού θα σημάνουν δώδεκα, η Σταχτοπούτα να μη χάσει το γυάλινο γοβάκι της και να συνεχίσει να ταξιδεύει στην άμαξά της που δεν θα έχει μεταμορφωθεί σε κολοκύθα.
Καλή και ευλογημένη χρονιά γεμάτη Ελπίδα.