Στο έργο του Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ο Σωκράτης με μία δόση ειρωνικής, αλλά και αυστηρής κριτικής, αναφέρει ότι ο σοφιστής είναι έμπορος ή παντοπώλης (που δίδασκε με αμοιβή) των πραγμάτων με τα οποία τρέφεται η ψυχή. Βεβαίως η λέξη σοφιστής σχετίζεται με την σοφία, η οποία ταυτίζεται με την εις βάθος γνώση κάποιου πράγματος.
Από το σοφός και ειδέναι, που σημαίνει αυτός που γνωρίζει τα σοφά πράγματα σε βάθος. Εξάλλου και η λέξη συνείδηση προέρχεται από το απαρέμφατο συν-ειδέναι, δηλαδή γνωρίζω καλώς, εξ ιδίας αντιλήψεως, που αποδόθηκε και στα λατινικά με την ακριβή εννοιολογική της σημασία, ως conscientia, που σημαίνει γνωρίζω πλήρως.
Στην κλασική Ελλάδα και κυρίως προς το τέλος του 5ου αιώνα, η σοφιστική είχε καθιερωθεί ως η ανώτερη μορφή φιλοσοφικής, ρητορικής και πολιτικής σκέψης. Σοφιστές όπως ο Γοργίας ο Λεοντίνος, μαθητής του Εμπεδοκλή, ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, ο οποίος μαθήτευσε κοντά στον Δημόκριτο, ο Ιππίας από την Ήλιδα, που φημίζονταν για την εκπληκτική του πολυμάθεια, ο Πρόδικος από την πόλη Ιουλίδα της Κέας στις Κυκλάδες, με σημαντικούς μαθητές όπως τον Θουκυδίδη, τον Ευριπίδη, τον Σωκράτη κ.α. διακήρυξαν με πάθος την ισότητα και την ελευθερία των πολιτών. Αρνήθηκαν την νομιμότητα της δουλείας και έθεσαν υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία της πόλης πάνω στο άτομο, αλλά και την αντίληψη που έχει ο άνθρωπος για τον κόσμο που τον περιβάλλει, διαμορφώνοντας έτσι την άποψη ότι η γνώση, η αλήθεια και οι αξίες είναι έννοιες σχετικές.
Μάλιστα λέγεται ότι ένας μαθητής του Γοργία, ο Αλκιδάμας από την Ελαία της Μικράς Ασίας, με την ρητορική ικανότητα που διέθετε, σε ένα λόγο του προς τους Σπαρτιάτες, τους προέτρεψε να αφήσουν ελεύθερους τους κατοίκους της Μεσσήνης, οι οποίοι υπήρξαν είλωτες για εκατονταετίες. Ο Αλκιδάμας μαζί μ’ έναν άλλο μαθητή του Γοργία, τον Λυκόφρωνα, αλλά και τον θρασύμαχο προέτρεπαν στην απελευθέρωση των σκλάβων, καθώς και την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Δίδαξαν την ισότητα των ανθρώπων, αρνούμενοι τα θεία ή κληρονομικά δικαιώματα, επικαλούμενοι τον φυσικό νόμο.
Ο Αριστοτέλης, στα πολιτικά του, προκειμένου να αποκρούσει τις απόψεις του Λυκόφρωνα και του Θρασύμαχου ότι ο νόμος και το κράτος αποτελούν προϊόντα συμβατικών ρυθμίσεων, δηλαδή ανθρώπινες παρεμβάσεις στην ελευθερία του κάθε πολίτη προκειμένου να τον διασφαλίσουν από κάθε είδους προσβολή ή απειλή, επιχειρεί να αποδείξει ότι η πόλη αποτελεί φυσική ύπαρξη. Υποστηρίζει λοιπόν ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, επιδιώκοντας την ευδαιμονία και την αυτάρκεια του πολιτικού συνόλου, η οποία είναι και ο τελικός της σκοπός.
Σ’ έναν από τους σημαντικότερους διαλόγους του Πλάτωνα στην Πολιτεία, όπου αναπτύσσεται η πολιτική του φιλοσοφία, προκειμένου να αντιταχθεί στις θέσεις του Θρασύμαχου, ο οποίος υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρότερου «τό τοῦ κρείττονος συμφέρον» δεδομένου ότι η δικαιοσύνη συνήθως ευνοεί τους ηγέτες, που θεσπίζουν τους νόμους για το συμφέρον τους (βλέπε νεοελληνικό κράτος, περί ασυλίας πολιτικών κλπ) ο Σωκράτης αντιπαρατίθεται, λέγοντας πως η δικαιοσύνη αποτελεί αρετή και ότι η αδικία επιφέρει αδυναμία αντί για δύναμη, γιατί αποκλείει τη συνεργασία.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν πως οι αριστοκράτες της εποχής αντιτάσσονταν στα δημοκρατικά ιδεώδη των σοφιστών, στρεφόμενοι έτσι και κατά του Περικλή λόγω της στενής σχέσης του με τον Πρωταγόρα, τον οποίο κατηγόρησαν για λόγους ασέβειας και εξοστράκισαν από την πόλη της Αθήνας. Και ίσως όχι τόσο τυχαίο που παρά το τεράστιο συγγραφικό τους έργο οι κύριες πηγές πληροφοριών μας για αυτούς και για τις απόψεις τους προέρχεται από τα έργα των Πολιτικών ή ρητορικών τους αντιπάλων, με ότι αυτό συνεπάγεται, καθώς σήμερα ο όρος σοφιστεία κατέστη ένας χρησιμοθηρικός όρος, με σκοπό την εξαπάτηση του συνομιλητή.