Το πνεύμα του ουμανισμού μέσα από την καθολικότητα της ελληνικής σκέψης

[mks_dropcap style=”letter” size=”78″ bg_color=”#ffffff” txt_color=”#000000″]Η [/mks_dropcap]γέννηση της Δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα αποτέλεσε για όλους τους λαούς της Ευρώπης, κατά την διάρκεια της αναγέννησης και αργότερα του διαφωτισμού, το έναυσμα για την εδραίωση του ανθρωπισμού που στην αρχαιότητα εκφραζόταν μέσα από την συμμετοχική ζωή των ελεύθερων πολιτών στο σύνολό τους.  Η συγκρότησή της Δημοκρατίας αναδύθηκε και απέκτησε την ταυτότητα του είναι της κατά την αρχαιότητα μέσα από την συμμετοχική παρουσία ενός ζωντανού οργανισμού, όπου η πρόταξη της καθολικότητας ενσωμάτωνε όλα τα στρώματα των κοινωνικών τάξεων στην άσκηση της εξουσίας.

Αναμφίβολα η εδραίωση της Μακεδονικής Αυτοκρατορίας και η ηγεμονική της κυριαρχία επάνω στις πόλεις  – κράτη  είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί ο προσωποκεντρικός και ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας  του αυτόνομου, αλλά ταυτόχρονα και συλλογικού ανθρώπου στη συγκρότηση μίας κοινωνίας σχέσεων που θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο του καθημερινού βίου.

Βεβαίως κατά την ελληνιστική εποχή η ελληνική γλώσσα είχε γίνει η πρώτη οικουμενική γλώσσα της Ιστορίας. Από τη Σικελία μέ­χρι τον Ινδό ποταμό όλα πλέον έχουν αποχρώσεις ελληνικές, το πνεύμα και η τέχνη σαν λάστιχο απλώθηκαν σε τεράστια έκταση, όμως σε βάθος και ποιότητα τροποποιούνται, υποχωρούν.

Με την επέκταση του ρωμαϊκού κράτους και την εδραίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όλες οι εξουσίες αρχίζουν να περνάνε σταδιακά στα χέρια του αυτοκράτορα. Ο δεσποτικός, διοικητικός συγκεντρωτισμός της αυτοκρατορίας οδηγεί σε μία σταθερή διακυβέρνηση από δυναστείες, αλλά ταυτόχρονα και στην κατάργηση του κοινωνιοκεντρικού χαρακτήρα του κράτους. Η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη πλέον έχει χάσει το νόημά της. Ο άνθρωπος μεταβάλλεται σε res (πράγμα). Το δυτικό μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καταλύθηκε τελικά το 476 μ.Χ., ενώ το ανατολικό μέρος έζησε για χίλια χρόνια ακόμη, ως η γνωστή Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Δυστυχώς κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα η ενδυνάμωση της κρατικής και εκκλησιαστικής εξουσίας, καθώς και η φεουδαλική ολοκλήρωση, γύρω στον 11^ο αι, που επικράτησε κυρίως  στη δύση από τον 8ο μέχρι το 14ο αιώνα, οδήγησε στην καθιέρωση της δουλοπαροικίας (μία κοινωνική κατάσταση όπου οι αγρότες ήταν υποχρεωμένοι να εργαστούν ως υποτελείς του φεουδάρχη και σε αντάλλαγμα λάμβαναν την προστασία του,  καθώς και το δικαίωμα να εκμεταλλεύονται ορισμένα χωράφια του φέουδου για τη δική τους επιβίωση).

Βεβαίως το γεγονός ότι οι πολιτικές εξελίξεις στις πόλεις της Δύσης πυροδοτούνταν από εξουσιαστικούς μηχανισμούς που δρούσαν μέσα σε κάθε κράτος σε διαφορετικό βαθμό οφείλεται στο γεγονός ότι η επεμβατική πολιτική της κάθε εξουσίας του κοσμικού ή εκκλησιαστικού άρχοντα που υπάγονταν, ήταν ανάλογη με τον βαθμό εξέλιξης και ανάπτυξης των Πόλεων.

Έτσι ο κοινοβουλευτισμός που δημιούργησαν οι αγγλοσάξονες με την μεγάλη χάρτα ελευθεριών (Magna Carta) του 1215 καθόρισε με ακρίβεια τα θεωρητικά όρια της βασιλικής αυθαιρεσίας, πολλά στοιχεία της οποίας όμως, μέσα στο χρόνο, περάσανε στους αρχηγούς των κομμάτων, οι οποίοι μπορούν να διορίσουν ή να διαγράψουν υπουργούς ή βουλευτές οι οποίοι έχουν εκλεγεί από τον λαό, στοιχεία τα οποία ανήκαν στην ελέω θεού κρίση του βασιλιά.

Παρ’ όλα αυτά ψήγματα ανθρωπισμού και δημοκρατίας βρίσκουμε και στο  πνεύμα του Ουμανισμού το οποίο στο σύνολο του εξυμνεί το μεγαλείο του ανθρώπινου πνεύματος, οδηγώντας τον άνθρωπο σε μία διπλή κατεύθυνση,  αυτή της θεωρίας και της πράξης, ή αλλιώς της παιδείας και της δράσης στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Ο Ουμανισμός (μεταφορά από το νεολατινικό Humanismus) ο οποίος θέτει τον άνθρωπο και τις ανάγκες του στο κέντρο κάθε δραστηριότητας, άρχισε να διαμορφώνεται κατά την διάρκεια της Αναγέννησης στην δυτική Ευρώπη με την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τα αρχαία κείμενα της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας Γεγονός στο οποίο συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό και η μεταναστευτική κίνηση βυζαντινών λόγιων στην Δύση – κυρίως μετά την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς- όπως ήταν ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης ο Ματθαίος Δεβάρης και άλλοι.

 Κεντρικές μορφές της ευρωπαϊκής Αναγέννησης όπως ο Ολλανδός Desiderius, που εξελλήνισε το όνομά σε Έρασμος, και ο Γάλλος Guillaume Bude‘, υπήρξαν μαθητές των Ελλήνων αυτών λογίων.

Ο Πετράρχης (1304 – 1374) Ιταλός λόγιος, ποιητής θεωρείται ένας από τους παλαιότερους Ουμανιστές της Αναγέννησης. Ανάμεσα στους σημαντικότερους ουμανιστές καλλιτέχνες ήταν ο Ραφαήλ, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Τιτσιάνο Βετσέλλιο και άλλοι.

Οι Ουμανιστές απέναντι στο κλίμα του αυστηρού δογματικού Μεσαίωνα, όπου κάθε φωνή αμφισβήτησης μπορούσε να κατηγορηθεί ως αιρετική, χρησιμοποιούν την ειρωνεία ως σχήμα λόγου και προτάσσουν την σταδιακή χειραφέτηση του ανθρώπου συμβιβάζοντας την θρησκευτική πίστη με την εμπιστοσύνη τους προς τον άνθρωπο.

Ο Ολλανδός καθολικός ιερέας Έρασμος (1466 – 1536) γίνεται σημαιοφόρος των νέων ιδεών του Ουμανισμού. Διατηρεί επαφή με πολλούς λογίους της εποχής του, κυρίως ταξιδεύοντας, αλλά και με την συστηματική επιστολογραφία. Ο ίδιος γνώστης της λατινικής με ευρύτατη κλασική, ελληνική και λατινική παιδεία προτείνει την χρησιμοποίηση μίας κοινής γλώσσας, της λατινικής.

Η Ερασμιακή ιδέα αγκαλιάζει όλο τον κόσμο σε μία ενότητα γλώσσας, θρησκείας και πολιτισμού που αποβλέπει στην πνευματική ενότητα όλου του κόσμου, η οποία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής σκέψης.

Ας μην ξεχνάμε ότι η προσωκρατική σκέψη των πρώτων Ελλήνων φιλοσόφων αντιμετωπίζει την φύση ως ένα ενιαίο σύνολο, θυμίζοντας το «εν το παν και δι΄ αυτού το παν και εις αυτό το παν», του Παρμενίδη, υποδηλώνοντας την απόλυτη ενότητα της ύλης.  Εξάλλου και ο Ηράκλειτος, μέσα από την δική του είδωση, μας θυμίζει ότι πρέπει ν’ ακολουθούμε τον κοινό λόγο, γιατί το κοινό είναι συμπαντικό και γι’ αυτό αναγνωρίσιμο απ’ όλους. Ενώ όμως ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να έχουν μια ιδιαίτερη φρόνηση.

«Του λόγου δ’ εόντος ξυνού ζώουσιν οι πολλοί ως ιδίαν έχοντες φρόνησιν.»

Όλα αυτά συμβαίνουν την ίδια εποχή, δηλαδή τον 6ο και 5ο αιώνα, όπου η Κίνα και οι Ινδίες διαμορφώνουν την δική τους ιδιότυπη παγκοσμιότητα, μέσα από την σκέψη του Κομφούκιου ή των Βραχμάνων, η οποία συνίσταται στην ανυπαρξία, δηλαδή το χάσιμο του εγώ μέσα σε μία παγκόσμια συνείδηση. Μία ανυπαρξία η οποία όμως θέτει σαφώς την μονάδα άνθρωπος εκτός κάθε συμμετοχικής σχέσης στο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσα από το οποίο η πολιτεία αναζητά την ολοκλήρωσή του εαυτού της.