Τα γλωσσικά όρια της ανθρώπινης έκφρασης

Ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20^ου αιώνα, θεωρούσε πως τα όρια του ανθρώπου καθορίζονται από τα όρια της γλώσσας του, σε ότι μπορεί να αποτυπώσει λεκτικά. Εντούτοις, όπως έλεγε ο Αυστριακός φιλόσοφος, αυτό είναι που διαμορφώνει και συνέχει  ένα ολόκληρο πολιτισμό. Παρ’ όλα αυτά όμως το νόημα του κόσμου βρίσκεται έξω από τον κόσμο και η γλώσσα δεν μπορεί να το εκφράσει.

Χαρακτηριστικά έλεγε «Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα για να βγω έξω από τη γλώσσα […] Χρειάζεσαι νέα εννοιολογικά γυαλιά […] Έτσι λοιπόν οι φιλόσοφοι θα πρέπει να αποκαταστήσουν την γλώσσα που μεταχειρίζονται στην ορθή χρήση της επισημαίνοντας ποιο είναι το σωστό νόημά της, και αυτομάτως όλα τα φιλοσοφικά ζητήματα που τους απασχολούν θα εξαφανιστούν […] Το ανείπωτο (εκείνο που δεν είναι σε θέση να εκφραστεί) είναι ίσως το πλαίσιο μέσα στο οποίο αποκτά νόημα εκείνο που μπορεί να εκφραστεί».

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία, τη δική τους πραγματικότητα. Οι άνθρωποι μπορούν να εκφραστούν με χίλιους δυο τρόπους. Ένας ζωγράφος εκφράζεται μέσα από τα έργα του και πολλές φορές το νόημά τους  βρίσκεται πίσω από αυτό που φαίνεται. «Το πλοίο των τρελών» του Ολλανδού σουρεαλιστή ζωγράφου Ιερώνυμου Μπος (1450 – 1516) ένας πίνακας εμπνευσμένος από το σατιρικό έμμετρο ποίημα του Γερμανού λόγιου ουμανιστή  Σεμπάστιαν Μπραντ (1457-1521) το οποίο κατά τον 16ο αιώνα υπήρξε το πιο πολυδιαβασμένο μπεστ σέλλερ -μετά την Αγία Γραφή- όχι μόνον στη Γερμανία, αλλά και σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες (όπως η Γαλλία και η Ολλανδία) για τον ζωγράφο καλλιτέχνη είναι το καρυδότσουφλο της ανθρωπότητας που λόγω της ανοησίας των επιβατών του δε βρίσκει ασφαλές λιμάνι.  Θα μπορούσε όμως να ιδωθεί και ως μία αυστηρή κριτική της κοινωνίας της εποχής του. Οι διεφθαρμένοι άνθρωποι του κλήρου (μαζί και με τους καλοζωισμένους αστούς) παρασυρμένοι από τα πάθη και τις ακόλαστες επιθυμίες τους οδηγούν το καρυδότσουφλο της ανθρωπότητας στην καταστροφή.

Ο Μπραντ στο εκτενές ποίημά του, «Το Πλοίο των Τρελών» (1494) περίπου 7000 στίχων, προσπαθώντας να βγει από την πραγματικότητα για να εκφράσει τις αξίες της εποχής του, φαντάζεται ένα καράβι στο οποίο έχουν μπαρκάρει διάφοροι τύποι «τρελών» -στο μεσαίωνα η τρέλα προέρχονταν είτε από το Θεό είτε από το διάβολο- δηλαδή ανθρώπων ασύνετων και ανόητων που απερίσκεπτα ξανοίγονται στο πέλαγος με προορισμό τη Νήσο της Τρέλας, στην οποία όμως δε θα φθάσουν ποτέ. Το πλοίο θα ναυαγήσει και οι ανήθικοι επιβάτες του, όπως ήταν αναμενόμενο, θα χαθούν. Ίσως και εμείς να νιώθουμε επιβάτες αυτού του πλοίου, μιας και τα τελευταία χρόνια σε όλη την Ευρώπη επικρατεί ένας καταναγκασμός στο πολιτικά ορθό που δεν είναι άλλος από το όφελος των αγορών.

Ο Γιάννης Σκαρίμπας, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, στο διήγημά του «Κομμωτής κυριών» οδηγεί τα όρια της γλώσσας και της αφήγησης μεταξύ ονειρικού και πραγματικού στα όριά τους. Ο  ήρωας κατηγορείται για φόνο και φαντάζεται ότι πάσχει από σχιζοφρένεια, προτιμώντας έτσι να υπάρχει ο ίδιος αληθινά σε ένα ψεύτικο κόσμο, κάτι όμως που τελικά τον οδηγεί στο Δαφνί.

Ο Μισέλ Φουκώ στο έργο του «Οι λέξεις και τα πράγματα» θα τονίσει πως: «Στην ολλανδική ζωγραφική αποτελούσε παράδοση οι καθρέφτες να κρατούν ρόλο άναδιαπλασιαστή: επαναλάμβαναν ό,τι δινόταν αρχικά στον πίνακα, αλλά μέσα σε έναν απόκοσμο, αλλοιωμένο, συρρικνωμένο, ανακυρτωμένο χώρο. Ξαναβλέπαμε εκεί το ίδιο πράγμα πού υπήρχε στο  πρώτο επίπεδο του πίνακα, αλλά αποσυναρθρωμένο και ανασυναρθρωμένο σύμφωνα με έναν άλλο νόμο».

Τα αξιώματα είναι μαθηματικές προτάσεις των οποίων  η αλήθεια θεωρείται δεδομένη, χρησιμεύοντας έτσι ως αρχή για το συμπέρασμα άλλων προτάσεων με λογικό τρόπο, δεν αποδεικνύονται. Είναι a priori (προεμπειρικές) καθολικές αλήθειες. Δεν εκφράζονται ούτε αποδεικνύονται με λέξεις και νοήματα. Έτσι λοιπόν η αναζήτηση της εμπειρικής  λογικής αλήθειας έρχεται σε αντίφαση με την ίδια την φύση των αξιωμάτων τα οποία συλλαμβάνονται με το νου και όχι μέσα από την σχεσιακή πραγματικότητα του κόσμου.

Από την άλλη ας μην ξεχνάμε πως η μαθηματική αναλογία της χρυσής τομής που συναντάτε στη φύση και η τιμή της ισούται περίπου με 1,618 δεν πέρασε τυχαία από τη φύση στην ιστορία της τέχνης. Άλλωστε πολλοί καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα προσπάθησαν να προσαρμόσουν τα έργα τους ώστε να προσεγγίσουν την χρυσή αναλογία. Οι Αρχαίοι Έλληνες μαθηματικοί που πρώτοι μελέτησαν αυτό που τώρα ονομάζουμε χρυσή τομή το συναντούσαν συχνά στη γεωμετρία. Ο χρυσός λόγος ήταν γνωστός στους Πυθαγόρειους. Στο μυστικό τους σύμβολο, την πεντάλφα, ο χρυσός λόγος εμφανίζεται στις πλευρές τους αστεριού, καθώς και στο πηλίκο του εμβαδού του κανονικού πενταγώνου. Έτσι αν δεχτούμε σαν σωστή τη ρήση του Αϊνστάιν πως «ο θεός είναι το σύνολο των νόμων της φύσης» θα μπορούσε κανείς να δεχτεί, όπως ο Ιταλός μαθηματικός και συνεργάτης του Λεονάρντο Ντα Βίτσι, Λούκα Πατσιόλι (1447 -1517) πως η χρυσή τομή δεν είναι τίποτε άλλο παρά η έκφραση της θείας αναλογίας.

Από την άλλη η αγάπη είναι η αισθαντικότητα του κόσμου, η πιο υψηλή κατάκτησή του ανθρώπινου όντος. Δεν εκφράζεται με λόγια, παρά μόνο μέσα από ένα έντονο συναίσθημα προσωπικής πληρότητας. Μία κατάσταση  που σε επίπεδο προσωπικών σχέσεων θα μπορούσε να εκφραστεί ανιδιοτελώς με συναισθήματα έντονης στοργής, απόλυτης ειλικρίνειας και αφοσίωσης.

Η πραγματικότητα μας είναι ένας συνδυασμός προεμπειρικών, νοησιαρχικών και μεταεμπειρικών αισθαντικών  σχεσιακών καταστάσεων. Είναι όμως και τα λόγια που ειπώθηκαν, αλλά και τα λόγια που δεν ειπώθηκαν, αλλά μας συνδιαμορφώνουν. Είναι καλά κρυμμένα στις καταπακτές του ψυχισμού μας. Αν ανοίγαμε αυτές τις καταπακτές θα είχαμε ένα υπέροχο ιπτάμενο γινκ γιανκ με περιστέρια, αλλά και νυχτερίδες. Αυτή η αναζήτηση της χαμένης ενότητας που η γλώσσα αδυνατεί πολλές φορές να εκφράσει, μιας και ο άνθρωπος δεν μπορεί να συλλάβει και να περιφράξει μέσα από το λόγο την καθολική πραγματικότητα του κόσμου, οριοθετεί κάθε φορά τα όρια της ύπαρξής μας. Γι’ αυτό και οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν ως φιλόσοφο αυτόν που αναζητεί την αλήθεια, αλλά την αλήθεια την ξέρουν μόνο οι θεοί. Ο κόσμος μας είναι τόσος και τέτοιος όσο μπορούμε να τον εκφράσουμε ή να τον εξηγήσουμε γλωσσικά. Ό,τι άλλο έχουμε μέσα μας και δεν μπορούμε να το εκφράσουμε με το λόγο, είναι είτε γιατί δεν το έχουμε επαρκώς κατανοήσει, είτε αντικειμενικά δεν μπορεί να υπάρξει και γι’ αυτό είναι καλύτερα να σιωπούμε αφήνοντας την τέχνη να μιλήσει για μας με το δικό της τρόπο. Η έκπληξη των παιδιών για τον κόσμο που τα περιβάλει και βρίσκεται έξω από τα γλωσσικά τους όρια, που για μας θεωρείται δεδομένος, θα μπορούσε ίσως να γίνει ο φάρος για τα νέα εννοιολογικά γυαλιά της ανθρωπότητας, δίνοντας ένα άλλο νόημα στις λέξεις.