Κάθε τι που λέμε, κάθε τι που κάνουμε προκαλεί μία θέση, που το ίδιο το σύμπαν γεννά μέσα μας την αντίθετή του. Όλοι είμαστε πιασμένοι στα δίχτυα της διαλεκτικής (εκ του ρήματος διαλέγομαι) μέσω της σύγκρουσης αντίθετων απόψεων, είτε με άλλους, είτε ακόμη και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Η διαλεκτική ευρύτερα, θα λέγαμε, αποτελεί κομμάτι της ρητορικής τέχνης. Όμως τι είναι στα αλήθεια η ρητορική τέχνη;
Στην αρχαιότητα η ρητορική σχετιζόταν με την ακριβής και αποτελεσματική χρήση της γλώσσας. Ήταν θα λέγαμε η τέχνη του ορθός διαλέγεσθε προς ανεύρεση της αλήθειας. Γι’ αυτό και η πειθώ, η οποία κατά τον Ησίοδο θεωρείτο θεά και ήταν κόρη του ωκεανού και της Θέτιδος, προετοίμαζε το χώρο για την ανάπτυξη της ρητορικής, η οποία με την σειρά της, ως τέχνη του προφορικού λόγου, επέβαλε με την αποτελεσματικότητα του λόγου της την πειθώ.
Υπ’ αυτήν την έννοια η ρητορική, θα λέγαμε, ότι δεν έχει σχέση με την ευγλωττία ή την προσηγορία, αυτές περισσότερο είναι δικανικές τέχνες ή αγοριτικές, στην πραγματικότητα η ρητορική έχει άμεση σχέση με την τέχνη της σκέψης και άρα της διαλεκτικής.
H ρητορική είναι θα λέγαμε η μέθοδος ώστε αυτό που συμβαίνει μέσα μας ενσυνείδητα, να βγαίνει αυθεντικά και προς τα έξω, στο περιβάλλον ή σ’ ένα συνομιλητή μας. Το μήνυμα πρέπει να εκδηλωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε στο τέλος όλοι να μπορούμε να βλέπουμε το ίδιο πράγμα (εξαιρούνται οι πάντα απαίδευτοι βλάκες με άποψη). Αυτό ενώ αρχικά φαίνεται αυτονόητο, αποδεικνύεται στο τέλος αρκετά δύσκολο. Γι’ αυτό άλλωστε η καθημερινή μας ζωή είναι γεμάτη από παρεξηγήσεις, συγκρούσεις, έριδες, αποχωρισμούς κ.ά.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ιδρυτή της ρητορικής τον Εμπεδοκλή και της Διαλεκτικής τον Ζήνωνα. Ξεκινάει με τους προσωκρατικούς και κορυφώνεται με το Σωκράτη και την τέχνη της μαιευτικής, την ικανότητα δηλαδή να χρησιμοποιείται ο λόγος ως τέχνη και όχι απλώς ως ομιλία. Ρητορικές σπουδές μάλιστα, εκτός τον Εμπεδοκλή, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, προσέφερε και ο Δημόκριτος.
Μια πολύ γνωστή σχολή ήταν αυτή του Ισοκράτη, ο οποίος, ίσως λόγω της αδύνατης φωνής του, πίστευε στον ήπιο, ήρεμο και πειστικό λόγο. Μια άλλη ήταν αυτή του Δημοσθένη, που υποστήριζε έναν πιο δυναμικό και καυστικό λόγο (Ολυνθιακός Α 16) αποκαλώντας μέχρι και τον βασιλιά των Μακεδόνων Φίλιππο Β΄ βάρβαρο λόγο της ηγεμονικής του συμπεριφοράς, γι’ αυτό και κάλεσε το λαό της Αθήνας να αναλάβει δράση εναντίον του (Κατά Φιλίππου Α 10). Έτσι, κυνηγημένος και εγκλωβισμένος από στρατιώτες του Αντίπατρου, αυτοκτόνησε άδοξα το 322 π.Χ. στον Πόρο, στο ναό του Ποσειδώνα. Άλλη σχολή ήταν επίσης αυτή του Αισχίνη που περιελάμβανε έναν πιο θεατρικό λόγο, με έμφαση στη γλώσσα του σώματος. Παρ’ όλα αυτά δεν του έλλειπε η ωραία μεταλλική φωνή, αλλά και η ισχυρή λογική.
Το Δημοκρατικό πολίτευμα, λοιπόν όπως βλέπουμε, στηριζόταν στην ικανότητα του λόγου. Η ρητορική ήταν ο κορμός της αρχαίας Δημοκρατίας. Θεωρείτο μάλιστα μια δεξιότητα ουσιαστική για να λέγεσαι πολίτης. Να έχεις θέση και να μπορεί ο λόγος σου να μετράει, μέσα σε μία κοινωνία όμως που σέβεται τους πολίτες της, οι οποίοι συμμετέχουν στην διαμόρφωση της πολιτικής ζωής. Γι’ αυτό θα έλεγα ότι θα πρέπει να απαιτήσουμε, πέρα απ’ όλα τα’ άλλα, η ρητορική να γίνει βασικό μάθημα όχι μόνο στο γυμνάσιο, στο λύκειο και στο πανεπιστήμιο, αλλά θα ήταν χρήσιμο να εισαχθεί ακόμη και στο δημοτικό. Καταλαβαίνουμε ωστόσο γιατί ποτέ δεν θα γίνει αυτό. Γιατί ποιος πολιτικός θέλει άραγε τον πολίτη αυτάρκη, με επαρκή λόγο ώστε να μπορεί να αυτόκυβερνηθεί και να πάψει να είναι υπήκοος μέσα σε μία κοινωνία που θα μοιράζετε κοινές επιδιώξεις;