Ο Ησίοδος (8ος – 7ος αι. π.Χ.) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους επικούς ποιητές της αρχαιότητας. Ο πατέρας του ήρθε από την Κύμη της Μικράς Ασίας και εγκαταστάθηκε στην Άσκρα της Βοιωτίας, όπου έζησε καλλιεργώντας έναν μικρό γεωργικό κλήρο, εκεί γεννήθηκε και ο ποιητής. Η παράδοση αποδίδει στον Ησίοδο έναν μεγάλο αριθμό έργων. Τα κυριότερα είναι η Θεογονία το Έργα και Ημέραι, καθώς και η Ασπίς του Ηρακλέους, που όμως δεν φαίνεται να είναι γνήσιο έργο του.
Η θεογονία αποτελείται από 1022 στοίχους μέσα στους οποίους ο ποιητής προσπαθεί να δώσει περιγράφοντας όλη την ιστορία του ελληνικού πάνθεου.
Το έπος αρχίζει με το προοίμιο στο οποίο επικαλείται και εξυμνεί τις Μούσες. Οι οποίες κάποτε δίδαξαν στον Ησίοδο την ποιητική τέχνη, ενώ έβοσκε τα πρόβατά του και του χάρισαν ωραία φωνή για να μπορεί να τραγουδά τα περασμένα και τα μελλούμενα.
Κύρια θέματα της ήταν ο διαχωρισμός του Ουρανού από τη Γη, η δημιουργία των θεών, οι θεϊκές συμπράξεις και διαδοχές μεταξύ των θεοτήτων, καθώς και οι διαμάχες για το θεϊκό βασιλικό θρόνο, καθώς και η τελική επικράτηση του Δία, προκειμένου ο ποιητής να ερμηνεύσει την καταγωγή, το παρελθόν και το παρόν του σύμπαντος.
Στη Θεογονία, πριν από καθετί άλλο, υπήρξε το Χάος, έπειτα η Γαία, ο Τάρταρος και ο Έρωτας. Το Χάος φέρεται ως η αρχή των πραγμάτων, που περιέχει εν σπέρματι όλα όσα θα αποτελέσουν το σύμπαν. Παιδιά του Χάους ήταν το Έρεβος και η σκοτεινή Νύχτα, που και αυτά με τη σειρά τους γέννησαν τον Αιθέρα και την Ημέρα. Στη συνέχεια η Γη δημιούργησε με παρθενογέννεση τον Ουρανό με τ’ άστρα τα οποία θα αποτελέσουν την ασφαλή κατοικία τω θεών.
Η ένωση της Γης και του Ουρανού φανερώνεται πολύ γόνιμη: παιδιά τους είναι οι Κύκλωπες, πλάσματα με ένα μάτι, επιτήδειοι, εριστικοί και δυνατοί (Βρόντης, Στερόπης και Άργης), οι Τιτάνες (Ωκεανός, Κοίος, Ιαπετός, Κρείος, Υπερίων, Κρόνος, Τηθύς, Θεία, Θέμις, Μνημοσύνη, Φοίβη, Ρέα), οι Γίγαντες ή Εκατόγχειρες, με ρωμαλέα σώματα και εκατό μπράτσα και κεφάλια (Αιγαίων ή Βριάρεως, Κόττος και Γύγης).
Οι Τιτάνες αποτελούν το αρχαιότερο γένος των θεών και απ’ αυτούς δημιουργήθηκε η επόμενη γενιά που είχε γενάρχη της τον Κρόνο.
Ο Ουρανός έφερνε συνέχεια παιδιά στον κόσμο, αν και ήξερε πως κάποια μέρα θα εκθρονιζόταν από έναν από τους γιους του. Για να αποτρέψει αυτό τον κίνδυνο, πετούσε τα νεογέννητα στα έγκατα της γης. Η Γαία, στερημένη από όλα τα παιδιά της, πρότεινε στους Ουρανίδες ένα σχέδιο ακρωτηριασμού για τον πατέρα τους. Μόνο ο νεότερος, ο Κρόνος, δέχτηκε να συμμετάσχει σε αυτή τη συνομωσία.
«Ο μεγάλος Ουρανός έφτασε φέρνοντας μαζί του τη Νύχτα, πυρωμένος από ερωτικό πάθος. Πλάγιασε πάνω απ’ τη Γη τυλίγοντάς την. Τότε ο γιος του βγήκε από την κρυψώνα του και, με μακρύ κοφτερό δρεπάνι, κόβει στα γρήγορα το ανδρικό του όργανο…».
Από το αίμα του Ουρανού θα γεννηθούν οι Ερινύες. Η εξουσία του δεν θα είναι ποτέ πια ίδια –μονάχα διατηρεί το χάρισμα να προβλέπει το μέλλον.
Ο Κρόνος απέκτησε παιδιά με τη Ρέα: την Ήρα, τον Άδη, τη Δήμητρα, την Εστία, τον Ποσειδώνα και τον Δία. Ο τελευταίος έμελλε κι αυτός να εκθρονίσει, με τη σειρά του, τον πατέρα του. Γεννήθηκε κρυφά, αφού ο Κρόνος έτρωγε τα αρσενικά παιδιά, για να αποτρέψει το δικό του τέλος. Η Ρέα έδωσε στον Κρόνο σπαργανωμένο λίθο, αντί για το μωρό, και έστειλε τον Δία να σωθεί σε σπήλαιο της Κρήτης, το Ιδαίον Άντρο. Εκεί, ο Δίας ανατράφηκε με τη βοήθεια της Αμάλθειας και των Κουρητών. Οι τελευταίοι, γνωστοί επίσης ως Κορύβαντες, πολεμιστές και δαίμονες της φύσης, φρουρούσαν το μικρό Δία νύχτα-μέρα. Κάθε φορά που έκλαιγε, κάλυπταν τις φωνές του χτυπώντας με θόρυβο τα ξίφη στις ασπίδες τους.
Ο Δίας θα προκαλέσει την εξουσία του πατέρα του. Απελευθερώνει τους Τιτάνες από τα τρίσβαθα της γης, αλλά εκείνοι αρνούνται να τον υποστηρίξουν. Ελευθερώνει τους Κύκλωπες από τα Τάρταρα, με προτροπή της Γαίας, και εκείνοι σε αντάλλαγμα του χαρίζουν την αστραπή, τη βροντή και τον κεραυνό. Οι Κύκλωπες χαρίζουν στον Ποσειδώνα την τρίαινα και στον Άδη, όπως αναφέρει ο Απολλόδωρος, το κράνος, την κυνήν (δερμάτινο κάλυμμα της κεφαλής, πιθανόν από δέρμα σκύλου). Στη συνέχεια ο Δίας απελευθερώνει ακόμη και τους τρεις Εκατόγχειρες από τα δεσμά τους.
Στη θεϊκή σύγκρουση για την εξουσία του κόσμου, στο πλευρό του Κρόνου παρατάσσονται οι περισσότεροι Τιτάνες, εκτός από τη Στύγα και τα παιδιά της. Έδρα τους είναι η Όθρυς, ενώ των Ολύμπιων θεών ο Όλυμπος.
Δέκα χρόνια κράτησε ο φοβερός αγώνας, η Τιτανομαχία, όπου στο τέλος, μετά την νίκη του ο Δίας θα τους φυλακίσει στον Τάρταρο. Η Τιτανομαχία θεωρείται το αποκορύφωμα του έπους, καθώς με τη νίκη των θεών εναντίων των Τιτάνων εξασφαλίζεται η τάξη που επικρατεί στον κόσμο.
Η τελευταία μάχη του Διός και η νίκη του επί του τέρατος με το όνομα Τυφωέας, θα τον ανάδειξη και επισήμως ως βασιλιά όλων των θεών.
Να επισημάνουμε όμως πως ο διαχωρισμός ή η μοιρασιά θα λέγαμε των κόσμων από τους θεούς έγινε με κλήρωση, κάτι που δείχνει πόσο βαθιά, στην άχλη της προϊστορίας χάνεται η Δημοκρατία ως παράδοση για τους προγόνους μας.
Για τους αρχαίους Έλληνες η Θεογονία αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο ιερό βιβλίο, μιας και αντλούμε σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την αρχαία ελληνική θρησκεία και τις θεολογικές δοξασίες των προγόνων μας.