Ο Απόλλωνας είναι ο Θεός του φωτός, ο Θεός της μαντικής τέχνης και των οραμάτων, της μουσικής, των τραγουδιών και της ποίησης. Ακόμη είναι ο Θεός της θεραπείας αλλά μέσα από την δυαδική αντίληψη των πραγμάτων, ο Απόλλωνας είναι ο θεός της πανούκλας και των ασθενειών.
Η δυαδικότητα των όψεων του Απόλλωνα ξανασυναντάτε ακόμα και στη δυαδικότητα των βασικών τόπων της λατρείας του. Είναι ο Απόλλωνας, ο καταστροφέας, που τιμούσαν στους Δελφούς, ενώ το νησί της Δήλου ήταν η εκλεκτή γη του Φοίβου του Φωτοβόλου. Μάλιστα το ιερό των Δελφών βρίσκεται γεωγραφικά δυτικά της Δήλου, άρα η δυτική πλευρά είναι πάντα εκείνη της γης των νεκρών.
Αυτή η δυαδικότητα στο πρόσωπο του Απόλλωνα αργότερα στους Δελφούς θα εκφραστεί μέσα από την λατρεία του Απόλλωνα και του Διόνυσου με την αναλογία τρία προς ένα (εννέα μήνες εορτάζονταν ο Απόλλωνας και τρείς μήνες ο Διόνυσος). Εδώ έχουμε δηλαδή την συνύπαρξη του Απολλώνιου φωτός με το Διονυσιακό συναίσθημα.
Σύμφωνα με τον μύθο ο Δίας ερωτεύτηκε την Λητώ και έσμιξε μαζί της. Τότε η Ήρα στράφηκε εναντίων της Λητούς μην αφήνοντάς την να γεννήσει, στέλνοντας εναντίων της τον Δράκοντα Πύθωνα, που σύμφωνα με τον μύθο το τέρας αυτό είχε δέκα χέρια και τέσσερα μάτια. Ύστερά από καιρό, βρέθηκε το κατάλληλο μέρος για την Λητώ, ήταν ένα πλεούμενο ξερονήσι το οποίο φανέρωσε ο Ποσειδώνας με προτροπή του Δία, και το οποίο δεν φοβόταν την οργή της Ήρας. Το νησί ήταν άγονο και δεν προσφέρονταν για καλλιέργεια, έτσι δεν είχε να χάσει τίποτα όταν η οργή της Ήρας θα έπεφτε πάνω του. Το όνομά του αρχικά ήταν Ορτυγία και σήμαινε γη των ορτυκιών, στη συνέχεια όμως μετά την γέννηση του Απόλλωνα και αφού ο Θεός το στερέωσε με τέσσερις πασσάλους στο βυθό, το ονόμασε Δήλο (Φωτεινό). Γι’ αυτό και ονομάστηκε Δήλιος.
Ο Δίας είναι αυτός που δημιούργησε τους Δελφούς. Ο θρύλος λέει ότι οι Δελφοί ήταν το σημείο που συναντήθηκαν οι δύο αετοί όταν ο Δίας τους έστειλε να πετάξουν από δύο διαφορετικές κατευθύνσεις, έναν από τη Δύση και έναν από την Ανατολή, για να βρουν το κέντρο του κόσμου. Σ’ αυτό το σημείο ο Δίας έριξε τον ιερό βράχο και οι Δελφοί έγιναν γνωστοί στα πέρατα του τότε κόσμου ως ο ομφαλός της Γης.
Σύμφωνα με μία παράδοση πρώτη κυρίαρχη του μαντείου ήταν η σεβάσμια Γη, αργότερα η Τιτανίδα Θέμις και αργότερα η αδερφή της η Φοίβη. Η Φοίβη χάρισε το μαντείο στον Απόλλωνα, γι’ αυτό ονομάζεται και Φοίβος, που σημαίνει φωτεινός.
Σύμφωνα όμως με τα Βιοτικά του Παυσανία, ο Απόλλωνας κατ’ εντολή του Δία μεταμορφώθηκε σε δελφίνι και έφερε τους Κρήτες στο συγκεκριμένο σημείο. Οι Κρήτες που έψαχναν για αποικισμό αντέδρασαν στον Απόλλωνα, λέγοντάς του πως αυτός ο τόπος δεν είναι γόνιμος. Τότε ο Απόλλων τους είπε πως θα τους αποκαλύψει την μαντική τέχνη ώστε να επιβιώσουν. Πριν όμως γίνει αυτό γεγονός, αυτή ήταν η περιοχή που ζούσε η θεά Γαία με τον προστάτη της και γιό της, το ερπετό Πύθωνα, το οποίο είχε στείλει η Ήρα εναντίον της Λυτούς. Έτσι ο Απόλλωνας έφυγε από τον Όλυμπο με σκοπό να σκοτώσει τον Πύθωνα και να κατακτήσει αυτό το όμορφο και ιερό μέρος. Πριν ο Πύθωνας προλάβει να κάνει την παραμικρή κίνηση μία σαΐτα από το τόξο του Απόλλωνα καρφώθηκε στο σώμα του. πύθω[ῡ], σάπιζε δηλαδή, φώναξε ο θεός τη δράκαινα Δελφύνη, φύλακα του παλαιού μαντείου, που πέθαινε, από τότε ο τόπος ονομάστηκε Πυθώ και ο Απόλλωνας Πύθιος.
Ο ναός του Απόλλωνα βρίσκεται στο κέντρο των Δελφών τον οποίο έχτισαν δύο σπουδαίοι τεχνίτες, ο Τροφώνιος και ο αδερφός του Αγαμήδης με τη βοήθεια του ίδιου του Απόλλωνα. Πριν απ’ αυτόν υπήρχαν και άλλοι ναοί. Ο πρώτος είχε φτιαχτεί από κλαδιά δάφνης, το ιερό φυτό του θεού, το επόμενο από κερί μέλισσας και φτερά και ο τρίτος από χαλκό.
Το σπήλαιο που υπήρχε ανάμεσα στις Φαιδριάδες πέτρες, που σήμερα υπάρχει η Κασταλία πηγή, κατοικούσε ο Πύθωνας και γι’ αυτό αργότερα το σπήλαιο αυτό και το μαντείο ονομάστηκε Πυθήνιο μαντείο. Όταν ο Απόλλων νικάει στην τελική μάχη τον Πύθωνα μέσα στο ίδιο του το σπήλαιο και το ακόντιό του καρφώνει τον Πύθωνα, το μαντείο, ως μία μεταφορική διαδοχή, περνάει σε μία νέα κατάσταση, σε μία νέα αντίληψη, από μία σεληνιακή θεότητα σε μία ηλιακή. Γι’ αυτό ο Απόλλων έχει αδερφή του την Άρτεμη, μία σεληνιακή θεότητα, δείχνοντας το πέρασμα την ομαλή διαδοχή σε μία νέα ηλιακή κατάσταση. Έτσι λοιπόν καρφώνοντας τον Πύθωνα ανοίγει το Χάσμα, πέφτει η οροφή του σπηλαίου, και δημιουργούνται οι Φαιδριάδες πέτρες που δεσπόζουν μπαίνοντας στους Δελφούς.
Αυτό δηλαδή που βλέπουμε σήμερα σαν Φαιδριάδες πέτρες, στη νότια πλευρά του Παρνασσού, πάνω ακριβώς από το Μαντείο των Δελφών και την Κασταλία πηγή, παλαιότερα ήταν σπήλαιο το οποίο κατέρρευσε από την μάχη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα.
Μάλιστα στην Ιτέα όπου υπάρχουν σήμερα τα λιγνιτωρυχεία, όλος αυτός ο κόκκινος λιγνίτης της πεδιάδας λέγετε πως ήταν το αίμα του Πύθωνα. Ενώ από την άλλη μεριά στην Αράχοβα βλέπουμε τα βουνά σαν να είναι τσακισμένα από την μάχη του Πύθωνα με τον Απόλλωνα.
Στο κέντρο του ναού του Απόλλωνα βρισκόταν το μαντείο και ο ιερός τρίποδας πάνω από ένα άνοιγμα από το οποίο έβγαιναν αναθυμιάσεις. Εκεί καθόταν η Πυθία και όταν οι ιερείς της έδιναν την ερώτηση εκείνη τους απαντούσε βγάζοντας άναρθρες κραυγές. Τις λέξεις αυτές και τις κραυγές τις μετέτρεπαν σε χρησμό οι ιερείς και οι απαντήσεις τους ήταν ασαφείς και διφορούμενες.
Ο τελευταίος χρησμός που δόθηκε ήταν το 362 μ.Χ. και ήταν ένα μήνυμα στον Αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος ήθελε να επαναφέρει στο μαντείο την παλιά του αίγλη, το οποίο έλεγε: Πήγαινε και πές στον βασιλιά ότι το καλά σφυρήλατο δωμάτιο έχει πέσει στην σκόνη. Ο φοίβος Απόλλωνας δεν έχει πλέον οίκο ή δάφνη ή την γάργαρη πηγή. Ακόμα και η πηγή των αερίων έχει στερέψει και δεν υπάρχει πιά.
Σήμερα οι Δελφοί θεωρούνται προστατευμένο μέρος από την UNESCO, καθώς σε αυτό το χώρο γεννήθηκε η ιδέα της ειρήνης, δηλαδή η Δελφική Αμφικτιονία που είναι ο προάγγελος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Με τον ερχομό του Χριστιανισμού το Μαντείο και το ιερό των Δελφών πέρασε σιωπηλά στο σκοτάδι της λησμονιάς και της αφάνειας. Το οριστικό τέλος στη λειτουργία του μαντείου δόθηκε με διάταγμα του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄, του λεγόμενου Μεγάλου, το 392 μ.Χ., όπου κατεστράφησαν τα πάντα.
Παρ’ όλα αυτά η μυστηριώδης αίγλη των Δελφών έμεινε ισχυρή μέσα στον χρόνο. Ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε την Πυθία στην Καπέλα Σιξτίνα. Οι κατολισθήσεις του εδάφους έθαψαν τα θεμέλια των Δελφών σε βάθος έξι μέτρων. Το χωριό Καστρί ήταν χτισμένο πάνω από το ναό για αιώνες. Το 1891 όμως, Γάλλοι αρχαιολόγοι μετατόπισαν όλο το χωριό και ξανάφεραν στο φως τους Δελφούς.
Μπορεί ο Φοίβος να μην έχει πια σπίτι, ούτε δάφνη μαντική, ούτε και πηγή που μιλάει, γιατί στέρεψε το νερό. Ευχή όμως είναι να μην στερέψει πότε η πνευματική πηγή που φέρουμε μέσα μας.